ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مردن یەکێکە لە گەورەترین نهێنییەکانی سروشت و قووڵترین پرسیاری مرۆڤایەتی. هەموو زیندەوەرێک، بە تایبەتی مرۆڤ، لە کۆتاییدا بەرەو مردن دەڕوات. ئەم بابەتە هەوڵدەدات تیشک بخاتە سەر چەمکی مردن و ئەوەی دوای مردن چی ڕوودەدات، لە گۆشەنیگای زانستی، فەلسەفی و ئایینییەوە. هاوکات، پەیوەندی نێوان هۆش و ئاگایی و مردن، و ئەگەری بوونی ژیان دوای مردن و زیندووبوونەوە دەخاتە ڕوو.
بەشی یەکەم: مردن چییە؟
دیدگای زانست
لە ڕوانگەی زانستییەوە، مردن پرۆسەیەکی بایۆلۆژییە کە تێیدا جەستەی زیندەوەر چالاکییە ژیانییەکانی لەدەست دەدات. مردن ڕوودەدات کاتێک مێشک و سیستەمی دڵ و خوێن لە کارکردن دەوەستن، خانەکان ئۆکسجین و خۆراکیان پێناگات و دەمرن. زانست پێناسەی مردنی بە چەند قۆناغێک دابەش کردووە:
١. مردنی کلینیکی: کاتێک دڵ و سییەکان لە کارکردن دەوەستن.
٢. مردنی مێشک: کاتێک مێشک هەموو چالاکییەکانی لە دەست دەدات.
٣. مردنی خانەیی: کاتێک خانەکانی جەستە بە تەواوی دەمرن.
هەندێک لە زانایان پێیان وایە کە مردن پرۆسەیەکی هێواش و درێژخایەنە نەک ڕووداوێکی کتوپڕ. تەنانەت دوای ڕاگەیاندنی مردنی کلینیکی، هێشتا هەندێک خانە و ئەندامی جەستە بۆ ماوەیەک بەردەوام دەبن لە کارکردن.
دیدگای فەلسەفە
فەیلەسووفەکان بە درێژایی مێژوو لەسەر پرسی مردن و ماهیەتەکەی ڕاوبۆچوونی جیاوازیان هەبووە. ئیپیکۆرۆس، فەیلەسووفی یۆنانی، پێی وابوو کە "مردن بۆ ئێمە هیچ نییە، چونکە کاتێک ئێمە هەین، مردن نییە، و کاتێک مردن دێت، ئێمە نابین". بە واتایەکی تر، ئیپیکۆرۆس پێی وایە کە نابێت مرۆڤ لە مردن بترسێت، چونکە ناتوانێت هەستی پێ بکات.
هایدگەر، فەیلەسووفی ئەڵمانی، لە کتێبی "بوون و کات"دا، مردن وەک "ئیمکانیەتی نەبوون" پێناسە دەکات. بە بۆچوونی ئەو، مردن تەنها کۆتایی ژیان نییە، بەڵکو فاکتەرێکی سەرەکییە کە مانا بە ژیان دەبەخشێت. کاتێک مرۆڤ دەرک بە کاتی بوونی خۆی دەکات، دەتوانێت زیاتر بەهای ژیانی خۆی بزانێت.
پلاتۆن، لە بەرانبەردا، باوەڕی وابوو کە مردن تەنها جیابوونەوەی ڕۆحە لە جەستە، و ڕۆح بەردەوام دەبێت لە بوون دوای مردنی جەستە. ئەو لە کتێبی "فیدۆن"دا، سوکرات وێنا دەکات کە لە چاوەڕوانی مردندایە بەڵام ترسی نییە، چونکە پێی وایە کە مردن تەنها گواستنەوەیە بۆ دنیایەکی باشتر.
دیدگای ئیسلام
لە ڕوانگەی ئیسلامییەوە، مردن کۆتایی ژیانی دنیا و دەستپێکی ژیانی دواڕۆژە. لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە: "هەموو نەفسێک تامی مردن دەچێژێت" (سورەتی ئالی عیمران، ئایەتی ١٨٥). مردن لە ئیسلامدا وەک گواستنەوە لە دنیایەکەوە بۆ دنیایەکی تر سەیر دەکرێت، نەک وەک کۆتایی هاتن.
ئیمامی غەزالی، زانای ئیسلامی، لە کتێبی "کیمیای سەعادەت"دا دەڵێت: "مردن وەک خەوتن وایە، کاتێک مرۆڤ دەمرێت، لە خەودا دەبینێت کە لە دنیایەکی نوێدایە." بە پێی ئیسلام، دوای مردن، ڕۆحی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ عالەمی "بەرزەخ"، کە قۆناغێکی نێوەندییە لە نێوان ژیانی دنیا و ڕۆژی قیامەتدا.
بەشی دووەم: هۆش و ئاگایی چییە و دوای مردن چی بەسەر دێت؟
دیدگای زانست
لە ڕوانگەی زانستییەوە، هۆش و ئاگایی بەرهەمی چالاکی مێشکن. نیۆرۆلۆژیستەکان پێیان وایە کە ئاگایی لە ئەنجامی کارلێکی پێچیدەی نێوان میلیارەها خانەی دەماری مێشکدا دروست دەبێت. کاتێک مێشک لە کارکردن دەوەستێت و دەمرێت، هۆش و ئاگاییش بە پێی ئەم دیدگایە کۆتاییان دێت.
توێژینەوەکانی نزیکبوونەوە لە مردن (Near-Death Experiences) نیشان دەدات کە هەندێک کەس کە لە مردنی کلینیکی نزیک بوونەتەوە، باسی ئەزموونی هۆشیارانە دەکەن وەک هەست کردن بە دەرچوون لە جەستە، بینینی ڕووناکی سپی، یان گەشت کردن بەرەو تونێلێک. هەندێک زانا ئەم دیاردانە بە کاریگەری کیمیایی کاتی لە مێشکدا شیدەکەنەوە، لە کاتێکدا هەندێکی تر پێیان وایە کە دەکرێت ئەمە بەڵگە بێت لەسەر ئەوەی کە ئاگایی دەتوانێت دوای مردنی جەستە بەردەوام بێت.
دیدگای فەلسەفە
لە فەلسەفەدا، پەیوەندی نێوان هۆش و جەستە یەکێکە لە پرسە سەرەکییەکان. دیکارت، فەیلەسووفی فەرەنسی، باوەڕی بە دوالیزم هەبوو، واتە جیاوازی نێوان هۆش (ڕۆح) و جەستە. بە پێی ئەم دیدگایە، ڕۆح دەتوانێت دوای مردنی جەستە بەردەوام بێت.
لە بەرانبەردا، ماتریالیستەکان پێیان وایە کە هۆش و ئاگایی تەنها بەرهەمی پرۆسە فیزیکییەکانی مێشکن و کاتێک مێشک دەمرێت، هۆش و ئاگاییش کۆتاییان دێت. لەم ڕوانگەیەوە، مرۆڤ بە تەواوی دەمرێت و هیچ جۆرێک لە ژیان دوای مردن بوونی نییە.
دیدگای ئیسلام
لە ئیسلامدا، هۆش و ئاگایی پەیوەستن بە ڕۆح، کە بەشێکی نامادییە لە مرۆڤ. بە پێی قورئان، ڕۆح لە لایەن خوداوە دراوە بە مرۆڤ: "وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي" (سورەتی الحجر، ئایەتی ٢٩). دوای مردن، ڕۆح لە جەستە جیا دەبێتەوە، بەڵام هۆش و ئاگایی بەردەوام دەبێت. لە قورئاندا هاتووە کە شەهیدەکان دوای مردن زیندوون و ڕزقیان پێدەدرێت (سورەتی ئالی عیمران، ئایەتی ١٦٩).
ئیبن القەییم، زانای ئیسلامی، لە کتێبی "الروح"دا باس لەوە دەکات کە ڕۆح دوای مردن هەستی پێ دەکرێت و دەتوانێت بیر بکاتەوە و هەست بە خۆشی و ناخۆشی بکات. بە پێی ئیسلام، لە شەوی یەکەمی گۆڕدا، دوو فریشتە بە ناوەکانی "منکر و نکیر" دێن و لە مرۆڤ پرسیار دەکەن، کە ئەمەش ئاماژەیە بۆ بەردەوامی هۆش و ئاگایی دوای مردن.
بەشی سێیەم: زیندووبوونەوە و مردنی ڕەها
دیدگای زانست
زانست بە گشتی ناتوانێت بوون یان نەبوونی ژیان دوای مردن بسەلمێنێت یان ڕەت بکاتەوە، چونکە ئەمە لە دەرەوەی سنووری تاقیکردنەوەی زانستییە. زانست تەنها دەتوانێت وەسفی پرۆسە فیزیکییەکانی مردن بکات و لێکۆڵینەوە لە هۆکارەکانی بکات. هەرچەندە، هەندێک لە زانایانی فیزیای کوانتەم تیۆرییەکیان پێشکەش کردووە کە پێی دەوترێت "بیۆسینتریزم" (Biocentrism)، کە پێشنیار دەکات ئاگایی مرۆڤ دەتوانێت لە ئاستێکی کوانتەمدا بەردەوام بێت دوای مردنی جەستە.
سەبارەت بە زیندووبوونەوەی جەستەیی، زانست ناتوانێت پشتگیری لەم بیرۆکەیە بکات، چونکە بە پێی یاساکانی ترمۆداینامیک، کاتێک جەستەیەک دەمرێت و دەڕزێت، گەڕانەوەی بۆ دۆخی پێشووی ناگونجێت.
دیدگای فەلسەفە
فەلسەفە وەڵامی جیاواز و فرەچەشنی بۆ پرسی ژیان دوای مردن هەیە. فەیلەسووفە ماتریالیستەکان پێیان وایە کە مردن کۆتایی تەواوە و هیچ ژیانێک دوای مردن بوونی نییە. فریدریک نیچە دەڵێت: "خودا مردووە"، کە ئاماژەیە بۆ ڕەتکردنەوەی بیرۆکەی ژیانی دوای مردن و باوەڕی ئایینی.
بەڵام فەیلەسووفانی وەک کانت و کیرکگارد پێیان وایە کە ئەگەرچی ناتوانین بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بوونی ژیانی دوای مردن بسەلمێنین، بەڵام ئەمە شتێکە کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی مانایەک بە ژیانی ئێستای بدات.
فەلسەفەی هیندۆس و بوودیزم بیرۆکەی ڕیئینکارنەیشن (Reincarnation) پێشکەش دەکەن، کە تێیدا ڕۆحی مرۆڤ دوای مردن لە جەستەیەکی نوێدا دووبارە لەدایک دەبێتەوە.
دیدگای ئیسلام
ئیسلام بە ڕوونی باوەڕی بە ژیانی دوای مردن و زیندووبوونەوە هەیە. بە پێی قورئان، دوای کۆتایی دنیا، ڕۆژی قیامەت (یەوم القیامة) دێت، کاتێک هەموو مرۆڤەکان زیندوو دەکرێنەوە و بۆ لێپرسینەوە دەبردرێن: "ثُمَّ إِنَّكُم بَعْدَ ذَلِكَ لَمَيِّتُونَ، ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ" (سورەتی المؤمنون، ئایەتی ١٥-١٦).
ئیسلام پێی وایە کە مرۆڤ بە ڕەهایی نامرێت، بەڵکو ژیانی دوای مردن هەمیشەییە. دوای زیندووبوونەوە، مرۆڤ بە پێی کردەوەکانی لە ژیانی دنیادا، یان دەچێتە بەهەشت یان دۆزەخ: "فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ. وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ" (سورەتی الجاثية، ئایەتی ٣٠-٣١).
ئیمام غەزالی دەڵێت: "ژیانی دوای مردن زیاتر ڕاستەقینەیە لە ژیانی دنیا، چونکە ئەم ژیانە کاتییە، بەڵام ژیانی دوای مردن هەمیشەییە." هەروەها، ئیسلام باوەڕی بە زیندووبوونەوەی جەستەیی هەیە، واتە لە ڕۆژی قیامەتدا، جەستەکان دووبارە دروست دەکرێنەوە و ڕۆحەکان دەگەڕێنەوە بۆیان.
کۆتایی
پرسی مردن و ئەوەی دوای مردن چی ڕوودەدات، یەکێکە لە قووڵترین پرسیارەکانی مرۆڤایەتی. دیدگا زانستی، فەلسەفی و ئایینییەکان وەڵامی جیاوازیان بۆ ئەم پرسیارە هەیە. زانست زۆرتر تەرکیز دەخاتە سەر پرۆسە فیزیکییەکانی مردن، فەلسەفە هەوڵدەدات مانای مردن و ئەگەری ژیانی دوای مردن شیبکاتەوە، و ئیسلام وێنەیەکی ڕوون لە ژیانی دوای مردن و زیندووبوونەوە پێشکەش دەکات.
کەواتە، تێگەیشتن لە مردن و ئەوەی دوای مردن چی ڕوودەدات، پەیوەستە بە ڕوانگەی تاکەکەسی و باوەڕی هەر کەسێک. هەریەک لە ئێمە، لە ئەنجامدا، دەبێت خۆی وەڵامی ئەم پرسیارە قووڵە بدۆزێتەوە و خۆی ئەو وەڵامە هەڵبژێرێت کە قەناعەتی پێ دەکات.
6 بینین
