جیاوازی نێوان بیردۆزی زانستی و یاسا

ناوه‌ڕۆك

پێشەکی

لە گفتوگۆی ڕۆژانەدا، وشەی وەک "بیردۆز" و "یاسا" زۆرجار بە شێوەیەکی نارێک و لە جێی یەکتر بەکاردەهێنرێن. بەڵام لە جیهانی زانستدا، ئەم دوو دەستەواژەیە دوو مانای جیاواز و دیاریکراویان هەیە. تێنەگەیشتن لەم جیاوازییە دەتوانێت ببێتە هۆی لێکدانەوەی هەڵە بۆ دۆزینەوە و ڕاستییە زانستییەکان.

پێناسەی یاسای زانستی

یاسایەکی زانستی بریتییە لە وەسفکردنێکی پوخت و گشتگیری دیاردەیەکی سروشتی کە لە هەلومەرجی دیاریکراودا بە شێوەیەکی بەردەوام و نەگۆڕ ڕوودەدات. زۆرجار یاساکان لە ڕێگەی هاوکێشەیەکی بیرکارییەوە دەردەبڕدرێن و وەڵامی پرسیاری "چی ڕوودەدات؟" دەدەنەوە. بۆ نموونە، یاسای کێشکردنی نیوتن بە وردی وەسفی هێزی ڕاکێشانی نێوان دوو تەن دەکات. یاساکان لەسەر بنەمای چاودێری و تاقیکردنەوەی دووبارە و پشتڕاستکراوە دادەمەزرێن و وەک بنەمایەکی وەسفی بۆ گەردوون سەیر دەکرێن، بەڵام ناچنە ناو وردەکاریی ئەوەی کە هۆکاری بنەڕەتیی پشت دیاردەکە چییە.

پێناسەی بیردۆزی زانستی

بیردۆزێکی زانستی ڕاڤەکردنێکی گشتگیر، قووڵ، و بە بەڵگەی بەهێز سەلمێنراوە بۆ کۆمەڵێک دیاردەی سروشتی پەیوەندیدار. بیردۆز تەنها بۆچوون یان گریمانەیەکی کاتی نییە؛ بەڵکو چوارچێوەیەکی فکریی بەهێزە کە ژمارەیەکی زۆر لە یاسا، داتا، و گریمانەی پشتڕاستکراوە پێکەوە دەبەستێتەوە بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیاری "بۆچی؟" و "چۆن؟" بداتەوە. گرنگە جەخت لەوە بکرێتەوە کە بیردۆزێک کاتێک دەگاتە ئەم ئاستە، لە ڕووی زانستییەوە هاوشێوەی یاسایەک چەسپاو و باوەڕپێکراوە. جیاوازییەکەیان لە پلە و پایەدا نییە، بەڵکو لە ئەرکدایە؛ یاسا وەسف دەکات، بەڵام بیردۆز ڕاڤە دەکات. بیردۆزێک بەرگەی تاقیکردنەوەی بێشوماری گرتووە و توانای پێشبینیکردنی دیاردەی نوێشی هەیە. واتە بیردۆز گریمانە نییە هاوشێوەی یاسا چەسپاوە.

جیاوازییە سەرەکییەکان

جیاوازیی بنەڕەتیی نێوان یاسا و بیردۆز لە ئامانج و مەودای هەر یەکێکیاندایە. یاسا بە شێوەیەکی دیاریکراو وەسفی دیاردەیەکی تاک دەکات، وەک ئەوەی چۆن تۆپێک دەکەوێتە خوارەوە. لە بەرامبەردا، بیردۆز وێنەیەکی گەورەتر دەکێشێت و ڕاڤەی میکانیزمە بنەڕەتییەکانی پشت چەندین دیاردەی پەیوەندیدار دەکات. بۆ نموونە، بیردۆزی ڕێژەیی گشتیی ئەنیشتاین نەک هەر هۆکاری کەوتنەخوارەوەی تۆپێک ڕوون دەکاتەوە، بەڵکو چەمانەوەی ڕووناکی لە نزیک ئەستێرەکان و بوونی شەپۆلەکانی کێشکردنیش ڕاڤە دەکات.
هەڵەیەکی باو هەیە پێی وایە بیردۆزێک دوای کۆکردنەوەی بەڵگەی زیاتر دەبێتە یاسا. لە ڕاستیدا، دوو شتی جیاوازن. بیردۆز ڕاڤەی یاساکان دەکات، بەڵام نابێت بە یاسا. بیردۆزی زانستی گریمانە نییە بەڵکوو هاوشێوەی یاسا چەسپاوە.

نموونە

بۆ ڕوونبوونەوەی زیاتر، دەتوانین نموونەی هێزی کێشکردن بەکاربهێنین. "یاسای کێشکردنی گەردوونیی نیوتن" یاسایەکە. ئەم یاسایە هاوکێشەیەکی بیرکارییانەمان پێدەدات کە بە وردی هێزی ڕاکێشانی نێوان دوو تەن وەسف دەکات، بەڵام پێمان ناڵێت هێزی کێشکردن لە بنەڕەتدا چییە. لە بەرامبەردا، "بیردۆزی ڕێژەیی گشتیی ئەنیشتاین" بیردۆزێکە. ئەم بیردۆزە ڕاڤەی دەکات کە هێزی کێشکردن بریتییە لە چەمانەوەی چنینی شوێن-کات لەلایەن بارستایی و وزەوە. کەواتە، یاساکەی نیوتن وەسفی دەکات ("چی") و بیردۆزەکەی ئەنیشتاین ڕاڤەی دەکات ("بۆچی"). نموونەیەکی تر بیردۆزی "تەکتۆنیکی پەڕەیی"یە، کە ڕاڤەی چەندین دیاردەی وەک بوومەلەرزە، گڕکان، و دروستبوونی زنجیرە چیاکان دەکات؛ دیاردەگەلێک کە دەکرێت یاسای تایبەت بە خۆیان هەبێت بۆ وەسفکردنی جووڵەیان.

بیردۆزی نازانستی

جێگەی ئاماژەیە کە وشەی "بیردۆز" تەنها لە چوارچێوەی زانستدا بەکارناهێنرێت، و ئەم بەکارهێنانە فراوانە زۆرجار دەبێتە هۆی تێکەڵکردنی ماناکان. لە دەرەوەی زانستی تاقیکاریدا، لە بوارەکانی وەک فەلسەفە، هونەر، کۆمەڵناسی، یان تەنانەت لە گفتوگۆی ڕۆژانەشدا، "بیردۆز" بە واتایەکی جیاواز و کەمتر توند بەکاردێت کە زۆر نزیکە لە چەمکی گریمانە یان چوارچێوەیەکی فکری. بیردۆزێکی نازانستی بریتییە لە کۆمەڵێک بیرۆکەی ڕێکخراو یان بۆچوون کە هەوڵی شیکردنەوەی بابەتێک دەدات، بەڵام پابەندی مەرجە توندەکانی ڕێبازی زانستی نییە.

جیاوازیی سەرەکیی بیردۆزی نازانستی لەگەڵ بیردۆزی زانستیدا لەوەدایە کە پشت بە بەڵگەی تاقیکاری و چاودێریی سیستماتیک نابەستێت. زۆرجار ناتوانرێت بخرێتە ژێر تاقیکردنەوەوە بە مەبەستی سەلماندنی هەڵەیییان (Non-falsifiable)، و توانای پێشبینیکردنی دیاردەی سروشتیی دیاریکراویشی نییە. بۆ نموونە، بیردۆزە فەلسەفییەکان، وەک "بیردۆزی نموونەکانی ئەفلاتون"، چوارچێوەیەکی فکریی قووڵن بۆ تێگەیشتن لە واقیع، بەڵام ناکرێت لە تاقیگەیەکدا بسەلمێنرێن. بە هەمان شێوە، "بیردۆزی پیلانگێڕی" یان بەکارهێنانی ڕۆژانەی وەک "بیردۆزی من وایە کە..."، ئاماژەن بۆ کۆمەڵێک گریمانەی لێکدراو یان بۆچوونی شەخسی، نەک ڕاڤەکردنێکی زانستیی سەلمێنراو.

کەواتە، زۆر گرنگە کاتێک گوێمان لە وشەی "بیردۆز" دەبێت، بزانین لە چ چوارچێوەیەکدا (context) بەکاردێت. بیردۆزی زانستی لوتکەی دەستکەوتی زانستییە و پشت ئەستوورە بە بەڵگەی پتەو، لە کاتێکدا بیردۆزی نازانستی ئامرازێکی فکرییە بۆ مەبەست و بواری جیاواز. تێکەڵکردنی ئەم دوو مانایە هۆکاری سەرەکیی ئەو تێگەیشتنە هەڵەیەیە کە بیردۆزی زانستی تەنها گریمانەیەکە.

کۆبەند

لە کۆتاییدا، دەتوانین بڵێین کە یاسا و بیردۆز دوو پایەی بنەڕەتی و تەواوکەری یەکترن لە زانستدا، نەک دوو قۆناغی یەک پرۆسە. یاساکان وەسفکردنی پوخت و وردی دیاردە سروشتییەکانن کە بە شێوەیەکی نەگۆڕ دووبارە دەبنەوە. لە لایەکی ترەوە، بیردۆزەکان ڕاڤەکردنی قووڵ و گشتگیرن کە هۆکار و میکانیزمەکانی پشت ئەو یاسا و دیاردانە ڕوون دەکەنەوە. هیچ کامیان لەوی تر "باشتر" یان "بەرزتر" نییە؛ زانست پێویستی بە هەردووکیانە بۆ ئەوەی وێنەیەکی تەواو و تێگەیشتنێکی قووڵمان پێببەخشێت دەربارەی ئەو جیهانەی تێیدا دەژین. یاسا بناغەی وەسفی دادەنێت، و بیردۆزیش ئەو بناغەیە بەکار دەهێنێت بۆ بنیادنانی تەلاری تێگەیشتن.