ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مێژووی هاوچەرخی ئەفغانستان نموونەیەکی زیندووی ئەو پارادۆکسە تراژیدییەیە کە تێیدا گەلێک دوای بەدەستهێنانی سەرکەوتنێکی مێژوویی بەسەر داگیرکەرێکی بیانی، دەکەوێتە ناو شەڕێکی ناوخۆیی وێرانکەرترەوە، پاشان هێنانی دەستی دووژمن.
جیهادی ئەفغانییەکان دژی یەکێتی سۆڤیەت بۆ ماوەی نزیکەی دەیەیەک (١٩٧٩-١٩٨٩) بووە سیمبولی بەرگری و ئازایەتی لە سەرتاسەری جیهانی ئیسلامی و ڕۆژئاوادا. بەڵام کشانەوەی دوایین سەربازی سۆڤیەت، نەک ئاشتی و ئاوەدانی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵکو دەرگای دۆزەخێکی نوێی کردەوە: شەڕی براکووژی.
بەشی یەکەم: کۆتایی داگیرکاری و سەرەتای تراژیدیا (١٩٨٩-١٩٩٢)
دوای کشانەوەی تەواوەتی هێزەکانی سۆڤیەت لە شوباتی ١٩٨٩، چاوەڕوان دەکرا گرووپەکانی موجاهیدین کە بە پاڵپشتیی دارایی و سەربازیی ئەمریکا، پاکستان، سعودیە و وڵاتانی تر توانیبوویان زلهێزێکی جیهانی ناچار بە پاشەکشە بکەن، دەوڵەتێکی یەکگرتوو دابمەزرێنن. بەڵام لە ڕاستیدا، یەکگرتووییەکەیان تەنها لە بوونی دوژمنێکی هاوبەشدا خۆی دەبینییەوە. حکومەتە کۆمۆنیستییەکەی دکتۆر نەجیبوڵڵا، هەرچەندە بێ پشتیوانی سۆڤیەت مابووەوە، توانی بۆ ماوەی سێ ساڵی تر بەرگری بکات. لەم ماوەیەدا، ناکۆکییە قووڵەکانی نێوان سەرکردەکانی موجاهیدین، کە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژی، ئەتنی (پەشتون، تاجیک، هەزارە، ئۆزبەک) و دڵسۆزی بۆ لایەنی دەرەکی داڕێژرابوو، زیاتر دەرکەوتن. ڕێککەوتننامەی پێشاوەر لە پاکستان، کە بۆ دابەشکردنی دەسەڵات لە دوای ڕووخانی حکومەتی کابول ئیمزا کرا، لەسەر کاغەز مایەوە و هەرگیز نەبووە هۆی یەکڕیزییەکی ڕاستەقینە. ئەم قۆناغە سەلماندی کە ئامانجی سەرکردەکان لە شەڕی دژی سۆڤیەت زیاتر لەوەی دروستکردنی دەوڵەتێکی سەقامگیر بێت، گەیشتن بە دەسەڵات بوو، ئەمەش بنەمای سەرەکیی شەڕی براکووژیی داهاتووی داڕشت.
بەشی دووەم: جەنگی کابول و وێرانبوونی پایتەخت (١٩٩٢-١٩٩٦)
ڕووخانی حکومەتی نەجیبوڵڵا لە نیسانی ١٩٩٢، بووە چەخماخەی خوێناویترین قۆناغی مێژووی هاوچەرخی ئەفغانستان. کاتێک هێزەکانی ئەحمەد شا مەسعوود (جەمعیەتی ئیسلامی) و عەبدولڕەشید دۆستوم (جونبیشی میللی) چوونە ناو کابول، گولبەدین حیکمەتیار (حیزبی ئیسلامی)، کە بە پاڵپشتیی پاکستان بەهێزترین گرووپی موجاهیدین بوو، دەستی کرد بە موشەکبارانکردنی پایتەخت. کابول، ئەو شارەی کە لە شەڕی دژی سۆڤیەتدا تا ڕادەیەک پارێزرابوو، بووە گۆڕەپانی شەڕی نێوان ئەو لایەنانەی کە دوێنێ لە یەک سەنگەردا بوون. شەڕەکە تەنها لەسەر دەسەڵات نەبوو، بەڵکو ڕەهەندێکی ترسناکی ئەتنی و مەزهەبی وەرگرت. هاوپەیمانییەکان بە خێرایی دەگۆڕان؛ دۆستوم کە هاوکاری مەسعوود بوو، دواتر لەگەڵ حیکمەتیار یەکی گرت. شیعەکانی هەزارە (حیزبی وەحدەت) لەگەڵ لایەنە سوننەکان کەوتنە شەڕێکی خوێناوییەوە. لە ماوەی چوار ساڵدا، زیاتر لە ٥٠ هەزار کەس تەنها لە کابول کوژران و شارەکە بە تەواوی وێران بوو. ئەم قۆناغە شکستی تەواوەتی پڕۆژەی "دەوڵەتی ئیسلامی"ی موجاهیدینی سەلماند و نیشانیدا کە چۆن پاڵەوانەکان دەتوانن ببنە خوێنڕێژترین دوژمنی گەلەکەیان.
بەشی سێیەم: سەرهەڵدانی تاڵیبان و گۆڕینی هاوکێشەکان (١٩٩٤-٢٠٠١)
لەناو ئەم کەلاوە و ئاژاوەیەی کە سەرکردەکانی موجاهیدین دروستیان کردبوو، بزووتنەوەیەکی نوێ لە باشووری وڵات سەریهەڵدا: تاڵیبان. ئەم بزووتنەوەیە کە لە قوتابییە ئایینییەکانی پەشتون پێکهاتبوو و لەلایەن پاکستانەوە پشتیوانی دەکرا، دروشمی کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و شەڕی ناوخۆ و جێبەجێکردنی شەریعەتی ئیسلامی بە شێوەیەکی توندڕەوانە بەرز کردەوە. خەڵکی ئەفغانستان لە سەرەتادا بە هیواوە سەیری تاڵیبانیان دەکرد. تاڵیبان بەخێرایی پێشڕەوی کرد و لە ئەیلوولی ١٩٩٦دا کابولیان گرت. ئەمجارە، دوژمنە دێرینەکانی دوێنێ (مەسعوود، دۆستوم و لایەنەکانی تر) ناچار بوون لەژێر ناوی "بەرەی باکوور" یەکبگرنەوە و دژی تاڵیبان بجەنگن. بەڵام ئەمەش نەیتوانی هاوکێشەکە بگۆڕێت. شەڕی براکووژی کۆتایی نەهات، بەڵکو تەنها فۆرمێکی نوێی وەرگرت؛ لە شەڕی هەمووان دژی هەمووانەوە بوو بە شەڕی تاڵیبان دژی باقی لایەنەکان.
بەشی چوارەم: ١١ی سێپتەمبەر و هاوپەیمانی لەگەڵ دوژمنی دوێنێ (دوای ٢٠٠١)
هێرشەکانی ١١ی سێپتەمبەری ٢٠٠١ جارێکی تر چارەنووسی ئەفغانستانی گۆڕی. کاتێک ئەمریکا بڕیاری هێرشکردنە سەر ڕژێمی تاڵیبانی دا بەهۆی داڵدەدانی ئەلقاعیدە، پێویستی بە هێزێکی زەمینیی هەبوو. لێرەدا جارێکی تر مێژوو خۆی بە شێوەیەکی گاڵتەجاڕانە دووبارە کردەوە. ئەمریکا ڕووی کردە هەمان ئەو سەرکردانەی موجاهیدین (بەرەی باکوور) کە شەڕە ناوخۆییەکەیان وڵاتی وێران کردبوو. ئەوانەی کە ڕۆژێک بە "پاڵەوانی جیهاد" ناودەبران دژبە داگیرکاری سۆڤییەت و دواتر بوون بە "جەنگاوەری براکوژ"، ئێستا بوون خیانتکار و بوون بە "هاوپەیمانی ستراتیژی"ی ئەمریکا لە "جەنگی دژی تیرۆر". ئەمریکا بە پشتیوانی ئاسمانی و دارایی و هەواڵگری، یارمەتی بەرەی باکووری دا تا ڕژێمی تاڵیبان بڕوخێنن. تەواوی شەڕە زەمینییەکان بە بەرەی باکوور کرا، واتە ئەفغانی دژی ئەفغانی. بەماوەی سێ مانگ بە پالپشتی ئاسمانی و زەمینی ئەمریکا تاڵیبان دەرکرا و ولات درایە دەستی ئەمریکای داگیرکەر
ئەم هاوپەیمانییە سەلماندی کە لە دنیای سیاسەتدا، بەرژەوەندی لە هەموو پرەنسیپێک باڵاترە و نیشانیدا کە چۆن سەرکردە ئەفغانییەکان ئامادەبوون جارێکی تر پشت بە هێزێکی بیانی ببەستن بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، تەنانەت ئەگەر ئەمە بە مانای کردنەوەی دەرگایەکی نوێی داگیرکاری و ناسەقامگیریش بێت بۆ وڵاتەکەیان.
ئەنجامگیری
چیرۆکی ئەفغانستان دوای کشانەوەی سۆڤیەت، وانەیەکی تاڵە دەربارەی ئەوەی کە چۆن سەرکەوتنی سەربازی بەبێ بوونی دیدگایەکی نیشتمانیی یەکگرتوو و سەرکردایەتییەکی دڵسۆز، دەتوانێت لە شکست وێرانکەرتر بێت. شەڕی براکووژی تەنها دەرئەنجامێکی لاوەکی نەبوو، بەڵکو بەرهەمی ڕاستەوخۆی ململانێی تەسکی حیزبی، دەستێوەردانی وڵاتانی دەرەکی و باڵادەستیی بەرژەوەندیی کەسیی سەرکردەکان بوو بەسەر بەرژەوەندیی گەلدا. ئەو خوێنەی کە بۆ ئازادکردنی نیشتمان ڕژا، زۆر بە ئاسانی لەپێناو دەسەڵاتدا بەفیڕۆ درا و ئەفغانستان کرا بە قوربانیی خەونی ئەو کەسانەی کە ڕۆژێک بەڵێنی بەهەشتیان پێدەدا.
سەرچاوەکان
7 بینین
