ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و مەکسیک، کە لە نێوان ساڵانی ١٨٤٦ و ١٨٤٨دا ڕوویدا، تەنها پێکدادانێکی سەربازیی سادە نەبوو، بەڵکو خاڵی وەرچەرخانێکی مێژوویی و یەکێک لە ڕووداوە هەرە کاریگەرەکانی سەدەی نۆزدە بوو لە کیشوەری ئەمریکا. ئەم جەنگە، کە دەرەنجامی ڕاستەوخۆی ئایدۆلۆجیای فراوانخوازیی ئەمریکی ناسراو بە "چارەنووسی ئاشکرا" (Manifest Destiny) و ناسەقامگیریی سیاسیی درێژخایەنی مەکسیک بوو، نەخشەی جوگرافیی هەردوو وڵاتی بۆ هەتاهەتایە گۆڕی. لێکەوتەکانی ئەم جەنگە تەنها لە لەدەستدانی خاکێکی زەبەلاحدا بۆ مەکسیک و بەدەستهێنانی بۆ ئەمریکا کورت نەبووەوە، بەڵکو برینێکی نەتەوەیی قووڵی لەلای مەکسیکییەکان دروست کرد و لەلایەکی ترەوە، کێشەی کۆیلایەتی لە ئەمریکا بە جۆرێک وروژاند کە ڕاستەوخۆ بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی خوێناوی دوای کەمتر لە پازدە ساڵ.
ویلایەتە یەکگرتووەکان پێش جەنگ
بۆ تێگەیشتن لە پاڵنەرەکانی ئەم جەنگە، پێویستە سەیری دۆخی ئەمریکا بکەین لە دەیەکانی پێشتردا. ویلایەتە یەکگرتووەکان لە بنەڕەتدا لە ١٣ کۆلۆنی پێکهاتبوو کە لە ساڵی ١٧٧٦ سەربەخۆیی خۆیان لە بەریتانیا ڕاگەیاند. لەو کاتەوە، وڵاتەکە بە شێوەیەکی بەردەوام لە فراوانبووندا بوو:
کڕینی لویزیانا لە ساڵی ١٨٠٣ هەنگاوێکی ستراتیژی بوو کە لەلایەن سەرۆک تۆماس جێفرسۆنەوە کرا، قەبارەی وڵاتەکەی نزیکەی دوو هێندە کرد. خاکێکی زەبەلاح لە فەرەنسا کڕدرا کە لە ڕووباری میسیسیپیەوە درێژ دەبووەوە بۆ چیاکانی ڕۆکی، ئەمەش دەرگای فراوانخوازیی بەرەو ڕۆژئاوای کردەوە.
ڕێککەوتننامە سنوورییەکان: لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەی ئادامس-ئۆنیس لەگەڵ ئیسپانیا (١٨١٩)، فلۆریدا خرایە سەر ئەمریکا. هەروەها ڕێککەوتن لەگەڵ بەریتانیا سنوورەکانی باکووری دیاری کرد.
لکاندنی تەکساس (١٨٤٥): کۆماری تەکساس، کە لە ساڵی ١٨٣٦ لە مەکسیک جیابووبوەوە، داوای کرد ببێتە بەشێک لە ئەمریکا. سەرەڕای هۆشداری و ناڕەزایەتییەکانی مەکسیک کە هێشتا تەکساسی بە بەشێک لە خاکی خۆی دەزانی، کۆنگرێسی ئەمریکا لە ساڵی ١٨٤٥ تەکساسی وەک ویلایەتی بیست و هەشتەم لکاند بە یەکێتییەکەوە.
کەواتە، ڕاستەوخۆ پێش هەڵگیرسانی جەنگی ئەمریکا و مەکسیک، ویلایەتە یەکگرتووەکان خاوەنی ٢٨ ویلایەت بوو، لەگەڵ حەزێکی فراوانخوازیی گەورە کە چاوی لەوە بوو بگاتە کەناراوەکانی زەریای هێمن.
هۆکارەکان و ڕەوتی جەنگ و میکانیزمەکەی
جەنگەکە دەرئەنجامی تێکەڵەیەک لە هۆکاری سیاسی، ئابووری و ئایدۆلۆژی بوو کە چەندین ساڵ بوو کۆببوونەوە.
هۆکار و پاڵنەرە سەرەکییەکان:
لکاندنی تەکساس بە ئەمریکاوە سەرەکییەترین هۆکار بوو. دوای لکاندنەکە کێشەیەکی تر سەریهەڵدا: سنوور کوێیە؟ ئەمریکا و تەکساس پێیان وابوو سنوورەکە ڕووباری ڕیۆ گراندییە، بەڵام مەکسیک سوور بوو لەسەر ئەوەی سنوورەکە ڕووباری نویسسە کە سەدان کیلۆمەتر دەکەوێتە باکوورترەوە. ئەمەش ناوچەیەکی جێناکۆکی فراوانی دروست کرد.
پاڵنەرێکی دیکە، ئایدۆلۆژیای "چارەنووسی ئاشکرا" (Manifest Destiny) بوو ئەم بیروباوەڕە لە سییەکان و چلەکانی سەدەی نۆزدەدا باڵادەست بوو. زۆرێک لە ئەمریکییەکان، لەنێویاندا سیاسەتمەدارە باڵاکان، پێیان وابوو کە خودا ویستوویەتی ئەمریکا خاکەکەی لە ئەتڵەسییەوە تا زەریای هێمن فراوان بکات و دیموکراسی و شارستانیەت بڵاو بکاتەوە. ئەمە پاساوێکی ئەخلاقیی بە فراوانخوازی دەبەخشی و چاو تێبڕینە خاکەکانی کالیفۆرنیا و نیو مەکسیکۆی کردە ئامانجێکی نیشتمانی.
هەروەها سەرۆک جەیمس پۆلک، کە لە ساڵی ١٨٤٤ هەڵبژێردرا، یەکێک بوو لە باوەڕدارە سەرسەختەکانی "چارەنووسی ئاشکرا". ئەو ئامانجی ڕوونی هەبوو کە دەبێت کالیفۆرنیا و نیو مەکسیکۆ بە هەر نرخێک بێت بەدەست بهێنرێت، جا بە کڕین بێت یان بە شەڕ.
پۆلک نوێنەرێکی نارد بۆ مەکسیکۆ سیتیی پایتەختی ئەمریکا بۆ ئەوەی دانوستان بکات لەسەر کڕینی ئەو خاکانە بەڵام حکومەتی مەکسیک کە لەوپەڕی ناسەقامگیرداوو، ئامادە نەبوو پێشوازیی لێبکات. پاشان پۆلک هێزەکانی بە سەرکردایەتی جەنەڕاڵ زاکاری تەیلۆر جوڵاندە ناوچە جێناکۆکەکەی نێوان دوو ڕووبارەکە. لە نیسانی ١٨٤٦، پێکدادانێک لە نێوان سوپای هەردوو وڵات ڕوویدا و چەند سەربازێکی ئەمریکی کوژران. پۆلک ئەمەی وەک بیانوو بەکارهێنا و بە کۆنگرێسی وت: "خوێنی ئەمریکی لەسەر خاکی ئەمریکی ڕژاوە،" و بەمەش توانی ڕەزامەندیی کۆنگرێس بۆ ڕاگەیاندنی شەڕ بەدەست بهێنێت.
ڕەوتی جەنگەکە و میکانیزمەکەی:
سوپای ئەمریکا، هەرچەندە لە ڕووی ژمارەوە کەمتر بوو، بەڵام لە ڕووی ڕێکخستن، چەکی تۆپهاوێژ و سەرکردایەتیی سەربازییەوە زۆر لە پێش سوپای مەکسیکەوە بوو. جەنگەکە لە سێ بەرەی سەرەکییەوە بەڕێوەچوو:
بەرەی باکووری مەکسیک: جەنەڕاڵ زاکاری تەیلۆر سەرکەوتنی گەورەی لە شەڕەکانی پاولۆ ئاڵتۆ و بوێنا ڤیستادا بەدەستهێنا، کە ئەمەش وایکرد کۆنترۆڵی باکووری مەکسیک بکەوێتە دەست ئەمریکییەکان.
بەرەی نیو مەکسیکۆ و کالیفۆرنیا: جەنەڕاڵ ستیڤن کیرنی بەبێ بەرگرییەکی ئەوتۆ سانتا فێی داگیرکرد. هاوکات، لە کالیفۆرنیا، کۆچبەرە ئەمریکییەکان بە هاوکاریی هێزی دەریایی ئەمریکا شۆڕشیان کرد و ناوچەکەیان خستە ژێر کۆنترۆڵی خۆیانەوە.
بەرەی داگیرکردنی پایتەخت: هەڵمەتی یەکلاکەرەوە لەلایەن جەنەڕاڵ وینفیڵد سکۆتەوە سەرپەرشتی کرا. هێزەکانی ئەمریکا لە بەندەری ڤێراکروز دابەزین و دوای زنجیرەیەک شەڕی سەخت، لەنێویاندا شەڕی قەڵای چاپولتەپێک، لە ئەیلوولی ١٨٤٧دا چوونە ناو مەکسیکۆ سیتی، پایتەختی وڵاتەکەوە. داگیرکردنی پایتەخت ورەی بەرگریی مەکسیکییەکانی ڕووخاند و ناچاری کردن داوای ئاشتی بکەن.
ئەنجامەکان و دەرهاوێشتەکانی جەنگ
کۆتاییهاتنی جەنگ بە واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی گوادالۆپ هیدالگۆ لە ٢ی شوباتی ١٨٤٨، دەرەنجامی کارەساتباری بۆ مەکسیک و سەرکەوتنێکی مێژوویی بۆ ئەمریکای لێکەوتەوە.
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا:
ئەم جەنگە خاکی ئەمریکای فراوان کرد خەونی "چارەنووسی ئاشکرا"ی بەدیهێنا. نزیکەی ١.٣٦ ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە خاکی نوێی دەستکەوت کە پێی دەوترێت "وازلێهێنانی مەکسیکی" (Mexican Cession). ئەم خاکە ویلایەتەکانی ئەمڕۆی کالیفۆرنیا، نیڤادا، یوتا، زۆربەی ئەریزۆنا، نیو مەکسیکۆ و بەشێک لە کۆلۆرادۆ و وایۆمینگی لەخۆدەگرت.
هەروەها دەستڕاگەیشتن بە زەریای هێمن دەستکەوتێکی دیکە بوو، ئەم فراوانبوونە ئەمریکای کردە خاوەنی کەناراوێکی دوور و درێژ لەسەر زەریای هێمن، لەگەڵ بەندەرە ستراتیژییەکانی وەک سان فڕانسیسکۆ.
سەرچاوە سروشتییەکان: تەنها چەند ڕۆژێک پێش واژۆکردنی ڕێککەوتننامەکە، زێڕ لە کالیفۆرنیا دۆزرایەوە، کە ئەمەش بووە هۆی "تاوونی زێڕ"ی ساڵی ١٨٤٩ و بوژانەوەیەکی ئابووریی گەورە و کۆچی بەلێشاوی خەڵکی بۆ ڕۆژئاوا
ئەزموونی سەربازی: جەنگەکە بووە مەیدانێکی مەشقی گرنگ بۆ ئەو ئەفسەرانەی کە دواتر لە شەڕی ناوخۆدا بوونە سەرکردەی هەردوو لا، وەک یوڵیسیس گرانت و ڕۆبێرت ئی. لی.
بەڵام ئەم فراوان بوونە بێ سەرئێشە نەبوو، وروژاندنی کێشەی کۆیلایەتی گەورەترین زیانی ستراتیژیی جەنگەکە بۆ ئەمریکا ئەمە بوو. پرسیاری "ئایا خاکە نوێیەکان دەبنە ویلایەتی ئازاد یان ویلایەتی کۆیلە؟" بووە هۆی دابەشبوونێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیی قووڵ لە نێوان باکوور و باشوور. ئەم مشتومڕە ڕاستەوخۆ بووە هۆی ڕێککەوتنی ١٨٥٠ و یاسای کانزاس-نێبراسکا و دواجار شەڕی ناوخۆیی ئەمریکا (١٨٦١-١٨٦٥).
نزیکەی ١٣,٠٠٠ سەربازی ئەمریکی گیانیان لەدەستدا، کە زۆرینەیان بەهۆی نەخۆشییەوە بوو نەک شەڕی ڕاستەوخۆ. جەنگەکە تێچوویەکی دارایی زۆریشی هەبوو.
مەکسیک
لەدەستدانی خاک: کارەساتی هەرە گەورە بوو. مەکسیک نزیکەی ٥٥٪ی کۆی گشتیی خاکەکەی لەدەستدا. ئەمە برینێکی نەتەوەیی قووڵە کە تا ئەمڕۆش لە یادەوەریی مێژوویی مەکسیکدا ماوەتەوە.
شکستی سەربازی و لەدەستدانی خاک، ناسەقامگیریی سیاسیی ناوخۆیی وڵاتەکەی پتر کرد، کە بۆ دەیان ساڵی دواتر بەردەوام بوو.
زمەکسیک زیانێکی گیانیی زۆر زیاتری بەرکەوت ٢٥ هەزار سەرباز و ئابووریی وڵاتەکە بەهۆی شەڕ و داگیرکارییەوە وێران بوو. جەنگەکە بناغەی بۆ پەیوەندییەکی پڕ لە گومان و بێمتمانەیی لەگەڵ دراوسێ باکوورییەکەیدا دانا کە بۆ ماوەیەکی زۆر بەردەوام بوو.
بە کردەیی هیچ سودێکی ڕاستەوخۆ بۆ مەکسیک لەم جەنگەدا بوونی نەبوو. بڕی ١٥ ملیۆن دۆلار کە ئەمریکا وەک قەرەبوو دای بە مەکسیک، لەچاو ئەو خاکە زەبەلاح و پڕ لە سامانەی کە لەدەستی دا، بڕێکی زۆر کەم و بێ بەها بوو.
دەرەنجام
جەنگی ئەمریکا و مەکسیک نموونەیەکی کلاسیکیی جەنگی فراوانخوازییە کە لەژێر پەردەی ئایدۆلۆژیادا ئەنجامدرا. بۆ ئەمریکا، سەرکەوتنێک بوو کە وڵاتەکەی کردە هێزێکی کیشوەریی دوو زەریایی و بناغەی بۆ بوون بە زلهێزێکی جیهانی دانا، بەڵام هاوکات ئەو تۆوەی چاند کە دواتر بووە هۆی خوێناویترین جەنگی مێژووی خۆی. بۆ مەکسیک، کارەساتێکی نەتەوەیی بوو کە نەخشەی وڵاتەکەی بچووک کردەوە و کاریگەرییە سیاسی و دەروونییەکانی تا ئەمڕۆش بەردەوامن. ئەم جەنگە بە ڕوونی دەری دەخات کە چۆن "چارەنووسی" یەک نەتەوە دەتوانێت ببێتە هۆی "کارەساتی" نەتەوەیەکی تر.
سەرچاوەکان
13 بینین
