ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مێژووی وڵاتی کۆریا دابەش دەبێت بۆ سێ بەش:
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی دووەم
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی سێیەم
لێرەدا لە بەشی دووەم دەدوێین:
دوای قۆناغی پڕ گۆڕانکاری و ململانێی "سێ شانشینی دووەم"، نیمچەدوورگەی کۆریا پێی نایە سەردەمێکی نوێی یەکگرتوویی و گەشەسەندنی کولتوورییەوە، کە بە دامەزراندن و حوکمڕانیی دوو شانشینی گەورە و درێژخایەن، گۆریۆ و بە تایبەتی جۆسۆن(٩١٨ ز تا ١٩١٠ ز)، دەناسرێتەوە.
شانشینی گۆریۆ
شانشینی گۆریۆ (٩١٨ – ١٣٩٢ ز)، لەسەر دەستی پاشا تایجۆ دامەزرا، توانی کۆتایی بە دابەشبوون و ململانێکانی سەردەمی "سێ شانشینی دووەم" بهێنێت و نیمچەدوورگەی کۆریا جارێکی تر یەکبخاتەوە. پایتەختی نوێی لە کایسۆنگ دامەزراند و ناوی "کۆریا"، کە ئەمڕۆ لەسەر ئاستی جیهان ناسراوە، هەر لە ناوی "گۆریۆ"وە سەرچاوەی گرتووە. گۆریۆ میراتگری کولتووریی شانشینەکانی پێشووی کۆریا بوو و لە هەمان کاتدا کراوە بوو بەڕووی کاریگەرییە کولتوورییەکانی چیندا.
بوودیزم وەک ئایینی فەرمی دەوڵەت مایەوە و گەیشتە لوتکەی کاریگەریی خۆی.
سیستمی ئیداری و تاقیکردنەوەی خزمەتی گشتی لەسەر شێوازی چینی پەرەی پێدرا، هەرچەندە چینی خانەدان هێشتا کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر پۆستە باڵاکان هەبوو. گۆریۆ لە ماوەی حوکمڕانیدا ڕووبەڕووی چەندین هەڕەشەی دەرەکی بووەوە، لەوانە هێرشی خیتانەکان و دواتریش داگیرکاریی وێرانکەری مۆنگۆلەکان لە سەدەی سێزدەهەمدا، کە بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک کۆریای خستە ژێر کاریگەریی ڕاستەوخۆی شانشینی یوانی مۆنگۆلی. ئەم سەردەمە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەت و ئابووری و کولتووری گۆریۆ جێهێشت. لە کۆتاییەکانی سەدەی چواردەهەمدا، بەهۆی لاوازبوونی دەسەڵاتی ناوەندی، گەندەڵی، و هێرشی بەردەوامی چەتەکانی دەریایی ژاپۆنی (واکۆ - Wokou)، شانشینی گۆریۆ بەرەو ڕووخان چوو.
شانشینی جۆسیۆن
لەناو ئەم دۆخە ئاڵۆزەدا، ژەنەڕاڵ یی سیۆنگ گای کە بەهۆی سەرکەوتنە سەربازییەکانییەوە ناوبانگێکی زۆری پەیدا کردبوو، دەسەڵاتی خۆی فراوانتر کرد. دوای کودەتایەکی سەربازی لە ساڵی ١٣٨٨ و چوار ساڵ کۆنترۆڵکردنی کاروباری دەوڵەت، لە ساڵی ١٣٩٢دا بە فەرمی کۆتایی بە شانشینی گۆریۆ هێنا و شانشینی جۆسۆنی دامەزراند. ئەم شانشینە نوێیە، کە درێژترین ماوەی حوکمڕانیی لە مێژووی کۆریادا هەیە (١٣٩٢ – ١٨٩٧، بە فەرمی تا ١٩١٠)، قۆناغێکی یەکلاکەرەوە بوو لە شێوەگرتنی کۆریای مۆدێرن. یی سیۆنگ گای، وەک یەکەم پاشای جۆسۆن دەستبەجێ دەستیکرد بە چاکسازیی بنەڕەتی. یەکێک لە گرنگترین بڕیارەکانی، گواستنەوەی پایتەخت بوو لە کایسۆنگی پایتەختی کۆنی گۆریۆوە بۆ هانسیۆنگ (سێئولی ئێستا)، کە بووە ناوەندی سیاسی و کولتووریی کۆریا بۆ زیاتر لە شەش سەدە. گۆڕانکارییەکی دیکەی بنەڕەتی، گۆڕینی ئایدیۆلۆژیای فەرمی دەوڵەت بوو. لە کاتێکدا بوودیزم لە سەردەمی گۆریۆدا باڵادەست بوو، گۆردرا بۆ نیۆ-کۆنفووشیزمی وەک فەلسەفە و سیستمی ڕەوشتیی فەرمی وڵات. ئەمەش بووە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی کاریگەریی ئایینی بوودا لە ژیانی گشتی و سیاسی و کۆمەڵایەتیدا؛ زۆرێک لە پەرستگاکان داخران و زەوییەکانیان دەستیان بەسەردا گیرا. نیۆ-کۆنفووشیزم، بە جەختکردنەوەی لەسەر ڕەوشتی تاکەکەسی، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییە پلەبەندییەکان (باوک-کوڕ، پاشا-بەندە، مێرد-ژن)، دڵسۆزی بۆ دەوڵەت، و گرنگیدان بە خوێندن و پەروەردە، بووە بنەمای سیستمی پەروەردە، یاسا، و ئیدارەی شانشینی جۆسۆن.
چینایەتی
چینی خانەدانی یانگبان، کە پێک هاتبوون لە زانایان و بەرپرسانی حکومی، ڕۆڵێکی ناوەندییان لە کۆمەڵگەی جۆسۆندا دەگێڕا. ئەوان خاوەنی زەوی و زار و دەسەڵاتی سیاسی بوون و لە ڕێگەی تاقیکردنەوەی (گواگۆ - gwageo) دەگەیشتنە پۆستە حکومییەکان. هەرچەندە ئەم تاقیکردنەوانە لە بنەڕەتدا بۆ هەموو کەسێک بوو، بەڵام لە کردەوەدا زۆربەی کات کوڕانی بنەماڵە خانەدانەکان دەرفەتی زیاتریان هەبوو. کۆمەڵگەی جۆسۆن چینایەتی بوو؛
١. چینی خانەدانی یانگبان بەرزترینی کۆمەڵگە ٢.چینی ناوەند (جونگین) کە پێک هاتبوون لە پسپۆڕانی تەکنیکی وەک پزیشک و وەرگێڕ
٣. خەڵکی ئاسایی (سانگمین) کە زۆرینەی جوتیار و پیشەوەر و بازرگانیان پێک دەهێنا.
٤. چینی چۆنمین کە نزمترین چینی کۆمەڵگە بوون.
٥. کۆیلە (نۆبی - nobi)
سیستمی یاسایی جۆسۆن لەسەر بنەمای یاسای گیۆنگوک دایجۆن (Gyeongguk daejeon) داڕێژرابوو، کە کۆمەڵێک یاسای مەدەنی و تاوانکاری بوو و بووە بنەمای یاسادانانی شانشینەکە بۆ چەندین سەدە.
سەردەمی پاشا سێجۆنگی مەزن
سەردەمی پاشا سێجۆنگی مەزن ١٤١٨-١٤٥٠ بە یەکێک لە سەردەمە زێڕینەکانی مێژووی جۆسۆن و تەواوی کۆریا دادەنرێت. پاشا سێجۆنگ پاشایەکی ڕۆشنبیر و داهێنەر بوو و گرنگییەکی زۆری بە پێشخستنی زانست و کولتوور دەدا. گەورەترین و ناسراوترین دەستکەوتی سەردەمی ئەو، داهێنانی ئەلفوبێی نیشتمانیی کۆری بوو بە ناوی هانگول لە ساڵی ١٤٤٣. پێشتر، نووسین لە کۆریا تەنها بە پیتی چینی دەکرا، کە فێربوونی زۆر ئەستەم بوو بۆ خەڵکی ئاسایی. هانگول، بە پیتە سادە و زانستییەکانییەوە کە لەسەر بنەمای شێوەی ئەندامەکانی دەم لە کاتی قسەکردندا داڕێژرابوون، نووسین و خوێندنەوەی بۆ هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگە ئاسانتر کرد. ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی ڕێژەی خوێندەواری، گەشەکردنی ئەدەبیاتی میللی، و پتەوتربوونی ناسنامەی نەتەوەیی کۆریا. جگە لەمە، لە سەردەمی پاشا سێجۆنگدا پێشکەوتنی بەرچاو لە بواری کشتوکاڵ، کەشناسی (داهێنانی بارانپێوی ستاندارد)، کاتژمێری ئاوی و خۆری، پزیشکی، و مۆسیقادا بەدی کرا. هەروەها، پاشا سێجۆنگ پشتیوانی لە فراوانکردنی خاکی جۆسۆن کرد بەرەو باکوور و سنوورەکانی وڵاتی تا ڕادەیەکی زۆر لەگەڵ سنوورەکانی ئێستای کۆریای باکووردا جێگیر کرد.
کێشە و ئاڵنگارییەکانی جۆسیۆن
سەرەڕای ئەم گەشەسەندنە ناوخۆییە، شانشینی جۆسۆن ڕووبەڕووی چەندین تەحەددای دەرەکیی گەورەش بووەوە. یەکێک لە خوێناویترین و وێرانکەرترین ڕووداوەکانی مێژووی جۆسۆن، هێرشەکانی ژاپۆن بوو لە نێوان ساڵانی ١٥٩٢ و ١٥٩٨، کە بە شەڕی ئیمجین (Imjin War) یان "جەنگی حەوت ساڵە" ناسراوە. ئەم هێرشانە، کە لەلایەن تۆیۆتۆمی هیدیۆشی، سەرکردەی سەربازیی ژاپۆنەوە، بە مەبەستی داگیرکردنی چین لە ڕێگەی کۆریاوە ئەنجامدران، بوونە هۆی وێرانکارییەکی زۆر لە شار و گوندەکانی کۆریا، کوژرانی سەدان هەزار کەس، و تاڵانکردنی سامان و میراتی کولتووریی وڵات. گەلی کۆریا بەرگرییەکی قارەمانانەیان نیشاندا؛ سوپای میللی لە ناوچە جیاجیاکاندا دژی داگیرکەران ڕاپەڕین. لە دەریاشدا، ئادمیرال یی سون شین، بە داهێنانە تاکتیکییەکانی و بەکارهێنانی کەشتی کیسەڵ کە کەشتیی زرێپۆشی سەردەمی خۆی بوو، چەندین سەرکەوتنی گەورەی بەسەر هێزی دەریایی ژاپۆندا بەدەستهێنا و ڕێگری لە گەیشتنی یارمەتی و پێداویستی بۆ سوپای ژاپۆن کرد. دواجار، بە یارمەتی شانشینی مینگی چین و مردنی هیدیۆشی، ژاپۆنییەکان لە ساڵی ١٥٩٨دا پاشەکشەیان کرد. ئەم شەڕە کاریگەرییەکی زۆر نەرێنی لەسەر ئابووری و کۆمەڵگەی جۆسۆن جێهێشت و چەندین دەیەی پێویست بوو تا وڵات تا ڕادەیەک بوژایەوە. چەند دەیەیەک دوای ئەمە، لە سەرەتای سەدەی حەڤدەهەمدا، جۆسۆن ڕووبەڕووی هەڕەشەیەکی دیکە بووەوە، ئەمجارەیان لەلایەن مانچووەکانەوە. مانچووەکان، کە هێزێکی تازەپێگەیشتوو بوون لە باکووری ڕۆژهەڵاتی چین، دوو جار هێرشیان کردە سەر جۆسۆن (١٦٢٧ و ١٦٣٦-١٦٣٧) و ناچاریان کرد دان بە سەروەریی شانشینی چینگی مانچووریدا بنێت و پەیوەندییەکانی لەگەڵ شانشینی مینگدا بپچڕێنێت.
سەدەی حەڤدە و دواتر
لە دوای ئەم ڕووداوانە، بەتایبەتی لە سەدەی حەڤدەهەم تا نۆزدەهەم، شانشینی جۆسۆن سیاسەتێکی توندی دەرگا داخستن (isolationism)ی پەیڕەو کرد و بە "شانشینی دەروێش" ناسرا. ئامانج لەم سیاسەتە پاراستنی وڵات بوو لە دەستێوەردان و کاریگەرییە دەرەکییەکان، بەتایبەتی دوای ئەزموونە تاڵەکانی لەگەڵ ژاپۆن و مانچووەکان. لەم ماوەیەدا، جەختکرایەوە سەر بەها کۆنفووشییەکان و پاراستنی نەریتە کۆمەڵایەتییەکان. لەناوخۆشدا، ململانێی توندی حیزبی (بونگدانگ - Bungdang) لەنێوان گروپە جیاوازەکانی چینی یانگباندا بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات و کاریگەری، بووە هۆی لاوازبوونی کارایی حکومەت و بڵاوبوونەوەی گەندەڵی. ئەم ململانێیانە زۆرجار دەبوونە هۆی پاکتاوکردنی سیاسی و دوورخستنەوەی کەسانی لێهاتوو لە پۆستە گرنگەکان. لە هەمان کاتدا، باری ژیانی جوتیاران و خەڵکی ئاسایی خراپتر دەبوو بەهۆی باجی قورس و ستەمی زەویدارەکانەوە. ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندین شۆڕش و ڕاپەڕینی جوتیاران، وەک ڕاپەڕینی هۆنگ گیۆنگ نای لە ساڵی ١٨١١، شۆڕشی جوتیارانی دۆنگهاک لە ساڵی ١٨٩٤. شۆڕشی دۆنگهاک، کە لە بنەڕەتدا بزووتنەوەیەکی ئایینی و کۆمەڵایەتی بوو دژی گەندەڵی و دەستێوەردانی دەرەکی، بووە هۆی ئەوەی کە حکومەتی جۆسۆن داوای یارمەتی لە چین بکات، ئەمەش دەستێوەردانی ژاپۆنی لێکەوتەوە و دواجار بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕی یەکەمی چین و ژاپۆن (١٨٩٤-١٨٩٥).
لە ناوەڕاست و کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەمدا، فشاری زلهێزە ڕۆژئاواییەکان (وەک فەرەنسا و ئەمریکا کە چەندین جار هەوڵی کردنەوەی دەرگای کۆریایان دا) و بە تایبەتی ژاپۆن، کە دوای چاکسازییەکانی مێیجی (Meiji Restoration) بووبووە هێزێکی مۆدێرن و فراوانخواز، بۆ سەر جۆسۆن زیادی کرد. لە ساڵی ١٨٧٦، جۆسۆن ناچار بوو پەیماننامەی گانگهوا لەگەڵ ژاپۆن واژۆ بکات. ئەمە یەکەم پەیماننامەی نایەکسان بوو کە بەسەر کۆریادا سەپێنرا و سێ بەندەری کۆریای بەڕووی بازرگانیی ژاپۆندا کردەوە و ئیمتیازاتی تایبەتی بە هاوڵاتیانی ژاپۆنی لە کۆریا بەخشی. ئەم پەیماننامەیە سەرەتای کۆتاییهاتنی سیاسەتی دەرگا داخستنی جۆسۆن و دەستپێکی قۆناغێکی نوێی دەستێوەردانی دەرەکی بوو. دوای ئەمە، چەندین وڵاتی دیکەی ڕۆژئاواییش پەیماننامەی هاوشێوەیان لەگەڵ کۆریا واژۆ کرد.
داگیرکاری ژاپۆن
کردنەوەی وڵات بووە هۆی زیادبوونی کێبڕکێی نێوان زلهێزەکان، بەتایبەتی چین، ژاپۆن، و ڕووسیا، بۆ فراوانکردنی کاریگەریی خۆیان لەسەر نیمچەدوورگەی کۆریا. ئەمەش بووە هۆی ناسەقامگیریی سیاسیی زیاتر لەناوخۆی جۆسۆندا. لە هەوڵێکدا بۆ دووپاتکردنەوەی سەروەریی وڵات و بەرەنگاربوونەوەی فشاری دەرەکی، پاشا گۆجۆنگ لە ساڵی ١٨٩٧دا شانشینی جۆسۆنی گۆڕی بۆ ئیمپراتۆریەتی کۆریا و خۆی وەک یەکەم ئیمپراتۆر ناساند. بەڵام ئەم هەنگاوە نەیتوانی ڕێگری لە زیادبوونی دەسەڵاتی ژاپۆن بکات. دوای سەرکەوتنی ژاپۆن لە جەنگی ڕووسیا و ژاپۆن (١٩٠٤-١٩٠٥)، کە بەشێکی زۆری لەسەر خاکی کۆریا و دەوروبەری ڕوویدا، ژاپۆن بە کردەوە کۆنترۆڵی چارەنووسی کۆریای کرد. لە ساڵی ١٩٠٥دا، پەیماننامەی پارێزگاری (Eulsa Treaty) بە زۆر بەسەر کۆریادا سەپێنرا، کە بەپێی ئەو پەیماننامەیە کۆریا کۆنترۆڵی کاروباری دەرەوەی خۆی لەدەستدا و بووە پارێزگارییەکی ژاپۆن. ئەمەش ناڕەزایەتییەکی زۆری ناوخۆیی لێکەوتەوە و پاشا گۆجۆنگ هەوڵیدا لە کۆنفرانسی ئاشتیی هاگ لە ساڵی ١٩٠٧دا نادادپەروەریی ئەم پەیماننامەیە بۆ جیهان ئاشکرا بکات، بەڵام هەوڵەکانی سەرکەوتوو نەبوون و بووە هۆی ئەوەی ژاپۆن ناچاری بکات دەست لە تەختی پاشایەتی هەڵبگرێت. دواجار، لە ٢٢ی ئابی ١٩١٠، ژاپۆن بە فەرمی پەیماننامەی لکاندنی کۆریای واژۆ کرد و کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتی کۆریا و سەردەمی درێژخایەنی شانشینی جۆسۆن هێنا. بەم شێوەیە، کۆریا سەربەخۆیی خۆی بە تەواوی لەدەستدا و چووە ژێر داگیرکارییەکی ٣٥ ساڵەی ژاپۆنییەوە.
سەرچاوەکان
41 بینین
