ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مێژووی وڵاتی کۆریا دابەش دەبێت بۆ سێ بەش:
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی یەکەم
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی دووەم
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی سێیەم
لێرەدا لە بەشی یەکەم دەدوێین:
مێژووی دێرینی نیمچەدوورگەی کۆریا (٢٣٣٣ پ.ز تا ٩١٨ ز) گەواهیدەری سەرهەڵدان و گەشەسەندنی کولتوور و شارستانیەتێکی ناوازەیە کە بنەماکانی ناسنامەی کۆریای ئەمڕۆی داڕشتووە. ئەم سەردەمە درێژخایەنە، کە لە ئەفسانە سەرەتاییەکانەوە دەست پێدەکات و تا دامەزراندنی شانشینی گۆریۆ درێژ دەبێتەوە، قۆناغی دامەزراندنی یەکەمین دەوڵەت-شار و شانشینە گەورەکان، پەرەسەندنی سیستمە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان، وەرگرتن و خۆماڵیکردنی کاریگەرییە کولتوورییە دەرەکییەکان، و ململانێی بەردەوامی لەخۆگرتووە کە بووە هۆی شێوەگرتنی جوگرافیای سیاسیی ناوچەکە.
شانشینی گۆجۆسۆن
سەرەتای مێژووی نووسراو و شوێنەوارناسیی کۆریا تێکەڵە بە ئەفسانە. بەناوبانگترینیان ئەفسانەی دانگون وانگگۆمە، کە لە ساڵی ٢٣٣٣ پێش زایین شانشینی گۆجۆسۆن (Gojoseon)ی دامەزراندووە. گۆجۆسۆن، کە بە یەکەم شانشینی کۆری دادەنرێت، لە ناوچەکانی باشووری مانچوریا و باکووری نیمچەدوورگەی کۆریا سەریهەڵدا. هەرچەندە زانیارییە وردەکان دەربارەی ئەم شانشینە سەرەتاییە کەم و زۆر جار تێکەڵ بە ئەفسانەن، بەڵام بەڵگە شوێنەوارییەکان، وەک کەرەستە برۆنزی و پاشان ئاسنییەکان، ئاماژە بە بوونی کۆمەڵگەیەکی ڕێکخراو و پێشکەوتوو دەکەن. گۆجۆسۆن لە ماوەی هەزار ساڵ زیاتردا گەشەی کرد و کاریگەری کولتووریی شانشینەکانی چینی، بەتایبەتی شانشینی هان، لەسەر بوو. ئەم کاریگەرییە لە بواری زمان، کشتوکاڵ، و ڕێکخستنی سیاسی و ئیداریدا بەرچاو بوو. لە کۆتاییدا، بەهۆی ململانێی ناوخۆیی و فشاری دەرەکییەوە، بەتایبەتی لەلایەن شانشینی هانی چینەوە، گۆجۆسۆن لە ساڵی ١٠٨ پێش زایین ڕووخا و ناوچەکانی کەوتنە ژێر دەسەڵاتی چینەوە وەک چوار ناوچەی سەربازی.
سەردەمی دەوڵەتە سەرەتاییەکان
ڕووخانی گۆجۆسۆن بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندین دەوڵەت و یەکێتیی خێڵەکی بچووکتر لە سەردەمێکدا کە بە سەردەمی "دەوڵەتە سەرەتاییەکان" یان "پرۆتۆ-سێ شانشینەکە" ناسراوە. لەنێو ئەمانەدا بویۆ لە باکوور، ئۆکجۆ و دۆنگیێ لە ڕۆژهەڵات، و سامهان لە باشوور. ئەم دەوڵەتانە بنەماکانیان لەسەر ڕێکخستنی خێڵەکی و کشتوکاڵ دامەزرابوو و زۆربەی کات لەژێر کاریگەری یان ململانێی یەکتر و هێزە دەرەکییەکاندا بوون. لەناو دڵی ئەم دۆخە سیاسییە فرەجەمسەرەوە، سێ شانشینی بەهێزتر وردە وردە سەریان هەڵدا و بوونە گەورەترین هێزی سیاسی و سەربازیی نیمچەدوورگەکە.
سەردەمی سێ شانشینەکە
سەردەمی سێ شانشینەکە، کە لە دەوروبەری ساڵی ٥٧ پێش زایین دەستی پێکرد و تا ساڵی ٦٦٨ زایینی درێژەی کێشا، یەکێکە لە قۆناغە هەرە گرنگ و پڕ ڕووداوەکانی مێژووی کۆریا. ئەم سێ شانشینە بریتی بوون لە گۆگۆریۆ، بایکجی و شیللا
گۆگۆریۆ
لە ساڵی ٣٧ پێش زایین دامەزرا، لە باکووری نیمچەدوورگەکە و بەشێکی زۆری مانچوریا هەڵکەوتبوو. بە سوپا بەهێزەکەی و ڕۆحیەتی جەنگاوەرانەی ناسرابوو و بەردەوام لە فراوانخوازی و ململانێدا بوو لەگەڵ شانشینەکانی چین لە باکوور و شانشینەکانی تری کۆریا لە باشوور. پاشاکانی وەک گوانگیتۆی مەزن (Gwanggaeto the Great) ناوچەیەکی بەرفراوانیان خستە ژێر دەسەڵاتی گۆگۆریۆوە. ئەم شانشینە نەک هەر لە بواری سەربازیدا، بەڵکو لە بواری هونەری وێنەکێشان لەسەر دیواری گۆڕەکان و بیناسازیدا پێشکەوتوو بوو.
بایکجی
لە ساڵی ١٨ پێش زایین دامەزرا، لە باشووری ڕۆژئاوای نیمچەدوورگەکە جێگیر بوو. بایکجی بە کولتوورە دەوڵەمەندەکەی، هونەری ناسک، و پەیوەندییە بازرگانی و دیپلۆماسییە فراوانەکانی لەگەڵ چین و ژاپۆن ناسرابوو. کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر گەشەسەندنی سەرەتایی کولتووری ژاپۆن هەبوو، بەتایبەتی لە گواستنەوەی بوودیزم و هونەر و پیشەسازی چینی.
شیللا
لە ساڵی ٥٧ پێش زایین دامەزرا، لە باشووری ڕۆژهەڵاتی نیمچەدوورگەکە هەڵکەوتبوو. سەرەتا لە چاو گۆگۆریۆ و بایکجی بچووکتر و لاوازتر بوو، بەڵام بەهۆی سیستمە کۆمەڵایەتییە تایبەتەکەی ناسراو بە "سیستمی پلەبەندی ئێسک" (Bone-rank system) و دیپلۆماسییەتی زیرەکانە و هاوپەیمانییە ستراتیژییەکانی، توانی وردە وردە هێزی خۆی زیاد بکات. هەروەها، شانشینی شیللا شانشینە بچووکەکەی گایا (Gaya Confederacy)ی، کە کۆمەڵێک دەوڵەت-شاری بچووک بوون لە نێوان بایکجی و شیللادا، لە ماوەی سەدەی شەشەمدا خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی.
لەم سەردەمەدا، بوودیزم لە ڕێگەی چینەوە گەیشتە کۆریا و وردە وردە بووە ئایینێکی باڵادەست لە هەر سێ شانشینەکەدا. بوودیزم نەک هەر وەک بیروباوەڕێکی ئایینی، بەڵکو وەک هێزێکی یەکخستنی کۆمەڵایەتی و سیاسی و سەرچاوەیەکی ئیلهام بۆ هونەر و بیناسازی کاریگەری هەبوو. هەروەها، سیستمی نووسینی چینی و فەلسەفەی کۆنفووشیزمیش گەیشتنە کۆریا و کاریگەرییان لەسەر سیستمی پەروەردە و ئیدارەی دەوڵەت هەبوو. شەڕ و ململانێی بەردەوام لەنێوان ئەم سێ شانشینەدا بۆ کۆنترۆڵکردنی نیمچەدوورگەکە تایبەتمەندییەکی سەرەکی ئەم سەردەمە بوو. ئەم جەنگانە زۆرجار خوێناوی و وێرانکەر بوون، بەڵام لە هەمان کاتدا بوونە هۆی گەشەسەندنی تەکنیکە سەربازییەکان و پتەوبوونی ناسنامەی هەر یەک لە شانشینەکان.
سەدەی حەوتەم و گۆڕنکاری
لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمدا، شانشینی شیللا، بە سوودوەرگرتن لە لاوازبوونی بایکجی و گۆگۆریۆ و بە پشتگیری و هاوپەیمانی لەگەڵ شانشینی تانگی چین، دەستیکرد بە هەڵمەتێک بۆ یەکخستنی نیمچەدوورگەی کۆریا. سەرەتا لە ساڵی ٦٦٠ زایینیدا، شیللا بە هاوکاری تانگ توانی بایکجی بڕوخێنێت. پاشان، لە ساڵی ٦٦٨ زایینیدا، دوای چەندین شەڕی قورس، گۆگۆریۆش بە هەمان شێوە ڕووخێنرا. بەم شێوەیە، شیللا توانی زۆربەی خاکی نیمچەدوورگەی کۆریا بخاتە ژێر یەک ئاڵاوە، و سەردەمێکی نوێ دەستیپێکرد کە بە "شیللای یەکگرتوو" (Unified Silla) ناسراوە و لە ٦٦٨ تا ٩٣٥ زایینی بەردەوام بوو. هەرچەندە شانشینی تانگ سەرەتا هەوڵیدا بەشێک لە خاکی کۆریا بۆ خۆی داگیر بکات، بەڵام شیللا توانی لە ڕێگەی چەندین جەنگەوە (شەڕەکانی شیللا-تانگ) هێزەکانی تانگ لە نیمچەدوورگەکە دەربکات و سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت. سەردەمی شیللای یەکگرتوو بە گشتی وەک سەردەمێکی زێڕینی کولتووری و ئابووری دادەنرێت. بوودیزم گەیشتە لوتکەی کاریگەری خۆی و چەندین پەرستگای گەورە و شاکاری هونەری وەک پەرستگای بولگوکسا و ئەشکەوتی سیۆکگورام دروستکران. بازرگانی لەگەڵ چین و ژاپۆن و تەنانەت ناوچە دوورەکانی وەک جیهانی ئیسلامیش گەشەی کرد.
سەدەی نۆ
لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆیەم و سەرەتاکانی سەدەی دەیەمدا، شیللای یەکگرتوو بەهۆی گەندەڵی ئیداری، ململانێی نێوان خانەدانەکان، و یاخیبوونی جوتیارانەوە وردە وردە لاواز بوو. ئەم دۆخە بووە هۆی سەرهەڵدانی دوو شانشینی نوێ لەناو خاکی شیللادا:
بایکجیی دووەم و گۆگۆریۆی دووەم. ئەم سەردەمە ناسراوە بە سێ شانشینی دووەم. ئەم قۆناغە ئاڵۆزە لە کۆتاییدا ڕێگەی خۆشکرد بۆ سەرهەڵدانی شانشینی گۆریۆ لە ساڵی ٩١٨ زایینیدا کە توانی دووبارە نیمچەدوورگەکە یەکبخاتەوە و بەمەش قۆناغێکی نوێ لە مێژووی کۆریادا دەستیپێکرد.
دەرئەنجام
بەم شێوەیە، سەردەمی کۆن و دامەزراندنی شانشینەکانی کۆریا، لە گۆجۆسۆنی ئەفسانەییەوە تا کۆتایی شیللای یەکگرتوو و سەرهەڵدانی گۆریۆ، قۆناغێکی بنەڕەتی بوو لە شێوەگرتنی ناسنامە، کولتوور، و پێکهاتەی سیاسیی کۆریا. ئەم میراتە دەوڵەمەندە بووە بناغەیەک بۆ گەشەسەندنەکانی دواتری ئەم نەتەوەیە لە سەدەکانی ناوەڕاست و هاوچەرخدا.
سەرچاوەکان
56 بینین
