ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە چەند ساڵی ڕابردوودا، مرۆڤایەتی شایەتحاڵی شۆڕشێکی تەکنەلۆژیی بێوێنە بووە کە بە سەرکەوتنی ژیریی دەستکرد (Artificial Intelligence) گەیشتە لووتکە. مۆدێلە زمانییە گەورەکان، وەک ChatGPT و هاوشێوەکانی، بوونەتە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانەمان؛ توانایان هەیە شیعر بنووسن، کۆدی ئاڵۆزی پرۆگرامسازی دابڕێژن، وەڵامی پرسیارە وردەکان بدەنەوە، و گفتوگۆیەکی لۆژیکی و ڕێک لەگەڵ مرۆڤدا ئەنجام بدەن. ئەم توانایە سەرسوڕهێنەرە پرسیارێکی فەلسەفیی بنەڕەتی و قووڵی وروژاندووە کە زۆر لەوە زیاترە تەنها پرسیارێکی تەکنیکی بێت: ئایا ئەم ئامێرانە، لەپشت ئەم کاراییە بێهەڵەیەیانەوە، بەڕاستی لەو شتانە "تێدەگەن" کە دەیڵێن و دەینووسن؟ یان ئایا ئێمە تەنها لەبەردەم لاساییکردنەوەیەکی زۆر پێشکەوتوو و ئاڵۆزی بیرکردنەوەداین، شانۆگەرییەک کە تێیدا هیچ ئەکتەرێکی هۆشیار لەپشت پەردەوە بوونی نییە؟ ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات بە شێوەیەکی شیکاری و ئەکادیمی بچێتە ناو قوڵایی ئەم پرسەوە، و لە ڕێگەی یەکێک لە بەناوبانگترین ئەرگومێنتە فەلسەفییەکانی سەدەی بیستەمەوە، "ئەرگومێنتی ژووری چینی"، هەوڵی ڕووناککردنەوەی سنوورەکانی نێوان زیرەکیی ڕاستەقینە و لاساییکردنەوەی میکانیکی بدات.
ژیری دەستکرد لە نێوان تێگەیشتن و وەهمی لاساییکردنەوەدا
بۆ ئەوەی لە کێشەکە تێبگەین، سەرەتا پێویستە پێناسەی "تێگەیشتن" لە کۆنستێکستی مرۆییدا بکەین. تێگەیشتن لای مرۆڤ تەنها پرۆسەیەکی داتا نییە. کاتێک مرۆڤ لە وشەیەک یان ڕستەیەک تێدەگات، ئەمە کۆمەڵێک پرۆسەی ناوەکیی ئاڵۆز لەخۆدەگرێت، لەوانە: بەستنەوەی وشەکان بە ئەزموون و هەستە کەسییەکانەوە، تێگەیشتن لە مەبەستی شاراوەی پشت قسەکان، و لە هەمووی گرنگتر، هەبوونی ئەزموونێکی خودیی یان هۆشیاریی ناوەکی (Subjective Consciousness) سەبارەت بەو مانایە. بە واتایەکی تر، تێگەیشتنی مرۆڤ سیمانتییە (Semantics)؛ واتە پەیوەستە بە ماناوە. لە بەرامبەردا، ژیرییە دەستکردەکانی ئەمڕۆ، بەتایبەتی مۆدێلە زمانییەکان، لەسەر بنەمایەکی تەواو جیاواز کار دەکەن. ئەوان لە بڕێکی زۆر زەبەلاح لە داتای نووسراو (نزیکەی هەموو ئینتەرنێت) ڕاهێنراون بۆ ئەوەی تەنها یەک کار بە شێوەیەکی بێوێنە ئەنجام بدەن: پێشبینیکردنی وشەی دواتر لە ڕستەیەکدا. کاتێک تۆ پرسیارێک دەکەیت، ئەوان وشەکان شی ناکەنەوە تا "لێی تێبگەن"، بەڵکو بەپێی نەخشە و پەیوەندییە ئامارییەکانی ناو داتا زەبەلاحەکەیان، ئەو زنجیرە وشەیە بەرهەم دەهێنن کە لە ڕووی ئامارییەوە ئەگەری زۆرترینە ببێتە وەڵامێکی گونجاو. کارەکەیان سینتاکسییە (Syntax)؛ واتە پەیوەستە بە یاسا و ڕێساکانی ڕیزکردنی هێما و وشەکان، بەبێ هەبوونی هیچ تێگەیشتنێک لە مانای پشت ئەو هێمایانە. کەواتە پرسیارە گەورەکە ئەمەیە: ئایا شارەزاییەکی بێسنوور لە سینتاکسدا دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی سیمانتیکس؟
ئەرگومێنتی ژووری چینی: تیشکێک بۆ هەناوی ئەقڵی ئامێر
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، فەیلەسوفی ئەمریکی، جۆن سێرڵ، لە ساڵی ١٩٨٠ ئەزموونێکی فکریی بلیمەتانەی داڕشت کە بە "ئەرگومێنتی ژووری چینی" ناسراوە. ئامانجی سێرڵ ڕەتکردنەوەی ئەو بانگەشەیە بوو کە پێی دەوترا "ژیریی دەستکردی بەهێز"، کە پێی وابوو ئەگەر کۆمپیوتەرێک بە پرۆگرامی گونجاو کاربکات، ئەوا بەڕاستی خاوەنی ئەقڵ دەبێت. سیناریۆکەی سێرڵ بەم شێوەیەیە:
خەیاڵ بکە پیاوێک لە ژوورێکی داخراودا دانیشتووە کە بەتەواوی لە جیهانی دەرەوە دابڕاوە. ئەم پیاوە تەنها زمانی ئینگلیزی دەزانێت و یەک وشەی زمانی چینی نازانێت و لێی تێناگات. لەناو ژوورەکەدا، کتێبێکی زۆر گەورەی هەیە کە پڕە لە یاسا بە زمانی ئینگلیزی. یاساکان شتێکی لەم جۆرەیان تێدایە: "ئەگەر ئەم کۆمەڵە هێما چینییەت وەرگرت، ئەوا ئەو کۆمەڵە هێما چینییەی تر لە بەرامبەریدا بنووسەرەوە و بیدەرە دەرەوە." خەڵک لە دەرەوەی ژوورەکە پرسیاری واتادار بە زمانی چینی لەسەر کاغەز دەنێرنە ژوورەوە. پیاوەکە، بەبێ ئەوەی لە هیچ شتێک تێبگات، تەنها وەک ئامێرێک سەیری شێوەی هێماکان دەکات و بەپێی کتێبە گەورەکەی یاساکان، ئەو هێمایانە دەدۆزێتەوە کە وەک وەڵام دیاری کراون و دەیاننێرێتە دەرەوە. بۆ ئەو کەسانەی لە دەرەوەن، وەڵامەکان ئەوەندە ژیرانە و گونجاون کە بە دڵنیاییەوە وا بیر دەکەنەوە کە کەسێکی زمانزانی چینی لە ژوورەکەدایە و بە تەواوی لە پرسیارەکان تێدەگات. بەڵام ئێمە دەزانین کە لەناو ژوورەکەدا، پیاوەکە هیچ شتێک لەم پرۆسەیە تێناگات؛ ئەو تەنها هێمای بێ مانا بەپێی یاسای فەرمی پرۆسس دەکات. پوختەی ئەرگومێنتەکەی سێرڵ ئەوەیە: ژیری دەستکرد، وەک ئەو پیاوەی ناو ژوورەکە وایە. ئەو تەنها مامەڵە لەگەڵ سینتاکس (یاساکان) دەکات، بەڵام هیچ تێگەیشتنێکی سیمانتیکی (مانایی) نییە. کەواتە، جێبەجێکردنی پرۆگرامێک، هەرچەندە ئاڵۆز بێت، بەس نییە بۆ دروستکردنی ئەقڵ یان تێگەیشتنی ڕاستەقینە.
خەیاڵ بکە پیاوێک لە ژوورێکی داخراودا دانیشتووە کە بەتەواوی لە جیهانی دەرەوە دابڕاوە. ئەم پیاوە تەنها زمانی ئینگلیزی دەزانێت و یەک وشەی زمانی چینی نازانێت و لێی تێناگات. لەناو ژوورەکەدا، کتێبێکی زۆر گەورەی هەیە کە پڕە لە یاسا بە زمانی ئینگلیزی. یاساکان شتێکی لەم جۆرەیان تێدایە: "ئەگەر ئەم کۆمەڵە هێما چینییەت وەرگرت، ئەوا ئەو کۆمەڵە هێما چینییەی تر لە بەرامبەریدا بنووسەرەوە و بیدەرە دەرەوە." خەڵک لە دەرەوەی ژوورەکە پرسیاری واتادار بە زمانی چینی لەسەر کاغەز دەنێرنە ژوورەوە. پیاوەکە، بەبێ ئەوەی لە هیچ شتێک تێبگات، تەنها وەک ئامێرێک سەیری شێوەی هێماکان دەکات و بەپێی کتێبە گەورەکەی یاساکان، ئەو هێمایانە دەدۆزێتەوە کە وەک وەڵام دیاری کراون و دەیاننێرێتە دەرەوە. بۆ ئەو کەسانەی لە دەرەوەن، وەڵامەکان ئەوەندە ژیرانە و گونجاون کە بە دڵنیاییەوە وا بیر دەکەنەوە کە کەسێکی زمانزانی چینی لە ژوورەکەدایە و بە تەواوی لە پرسیارەکان تێدەگات. بەڵام ئێمە دەزانین کە لەناو ژوورەکەدا، پیاوەکە هیچ شتێک لەم پرۆسەیە تێناگات؛ ئەو تەنها هێمای بێ مانا بەپێی یاسای فەرمی پرۆسس دەکات. پوختەی ئەرگومێنتەکەی سێرڵ ئەوەیە: ژیری دەستکرد، وەک ئەو پیاوەی ناو ژوورەکە وایە. ئەو تەنها مامەڵە لەگەڵ سینتاکس (یاساکان) دەکات، بەڵام هیچ تێگەیشتنێکی سیمانتیکی (مانایی) نییە. کەواتە، جێبەجێکردنی پرۆگرامێک، هەرچەندە ئاڵۆز بێت، بەس نییە بۆ دروستکردنی ئەقڵ یان تێگەیشتنی ڕاستەقینە.
ڕەخنە و وەڵامەکان بۆ ژوورە چینییەکە
ئەرگومێنتەکەی سێرڵ لە کاتی خۆیدا زریانی لەناو کۆمەڵگەی فەلسەفی و زانستیی ژیریی دەستکرددا بەرپا کرد و ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنەی بەهێز بووەوە. یەکێک لە بەناوبانگترین ڕەخنەکان بە "وەڵامی سیستەم" (The Systems Reply) ناسراوە. ئەم ڕەخنەیە دەڵێت کە سێرڵ بە هەڵە تەنها سەرنجی خستۆتە سەر یەک شت کە پیاوەکەیە، لە ڕاستیدا، تێگەیشتنەکە لەناو پیاوەکە نییە، بەڵکو لەناو هەموو سیستەمەکە پێکەوە (پیاو + کتێبی یاسا + هێما چینییەکان) بوونی هەیە. بە گوێرەی ئەم تێڕوانینە، هەرچەندە پیاوەکە بە تەنها لە چینی تێناگات، بەڵام "سیستەم"ـەکە وەک یەکەیەکی گشتگیر تێدەگات. سێرڵ وەڵامی ئەم ڕەخنەیەی بە سیناریۆیەکی تر دایەوە: باشە، با وا دابنێین پیاوەکە هەموو یاساکانی کتێبەکە لەبەر دەکات و لە مێشکی خۆیدا هەڵیدەگرێت. ئێستا ئەو دەچێتە دەرەوە و کارەکە لە گۆڕەپانێکدا ئەنجام دەدات. لەم حاڵەتەدا، سیستەمەکە و پیاوەکە بوونەتە یەک شت، بەڵام ئاشکرایە کە پیاوەکە هێشتا یەک وشەی چینی نازانێت، کەواتە تێگەیشتن هێشتا بوونی نییە.
ڕەخنەیەکی بەهێزی تر بریتییە لە "وەڵامی ڕۆبۆت" (The Robot Reply). لایەنگرانی ئەم ڕەخنەیە دەڵێن کێشەی ژوورە چینییەکە ئەوەیە کە لە جیهانی ڕاستەقینە دابڕاوە. بۆ ئەوەی تێگەیشتنی ڕاستەقینە دروست بێت، پێویستە سیستەمەکە جەستەیەکی هەبێت و بتوانێت کارلێک لەگەڵ ژینگەی دەرەوەدا بکات لە ڕێگەی هەستەوەر و جووڵەوە. ئەگەر سیستەمی ژوورە چینییەکە بخرێتە ناو ڕۆبۆتێکەوە کە کامێرا و دەستی هەیە، ئەوا دەتوانێت هێمای وشەی "سێو" ببەستێتەوە بە بینین و دەستلێدانی سێوێکی ڕاستەقینەوە، و بەم شێوەیە ماناکان "بنچینەدار" (grounded) دەبن. سێرڵ دیسانەوە ئەمەش ڕەت دەکاتەوە و دەڵێت ئەمە تەنها کێشەکە ئاڵۆزتر دەکات بەبێ ئەوەی چارەسەری بکات. کامێراکان و هەستەوەرەکانی تر تەنها سەرچاوەیەکی تری ئیمپوتی سینتاکسین. پیاوەکە (یان پرۆگرامی کۆمپیتەری) ئێستا تەنها لەبری وەرگرتنی هێما لەسەر کاغەز، سیگناڵی ئەلیکترۆنی لە کامێراوە وەردەگرێت و هێشتاش بەپێی یاساکانی، کارەکەی دەکات بەبێ ئەوەی لە هیچ شتێک تێبگات. کێشەی دروستبوونی مانا و هۆشیاری وەک خۆی دەمێنێتەوە.
لەودیوی ژووری چینییەوە
ئەرگومێنتی ژووری چینی نایسەلمێنێت کە ئامێرەکان ناتوانن ئەرکی ئاڵۆز جێبەجێ بکەن، بەڵکو بانگەشەیەکی قووڵتری هەیە: ئەو جیاوازییە بنەڕەتییە دەخاتەڕوو کە لە نێوان توانای کارایی و ئەزموونی هۆشیاریدا هەیە. ئەو پێمان دەڵێت کە پێویستە بە وردی بیر لەوە بکەینەوە کە مەبەستمان لە "بیرکردنەوە" و "تێگەیشتن" چییە. ژیرییە دەستکردەکانی ئەمڕۆ، وەک ژوورە چینییەکی زۆر پێشکەوتوو و خێرا وان، توانایەکی سەرسوڕهێنەریان لە مامەڵەکردن لەگەڵ سینتاکسدا هەیە و دەتوانن ڕەفتاری زیرەکانە بەرهەم بهێنن. بەڵام پرسیارە گەورەکە، کە هێشتا وەک خۆی ماوەتەوە، ئەوەیە: ئایا لە پشت ئەو هەموو ژمارە و ئەلگۆریزمەوە، هیچ "کەسێک" هەیە؟ ئایا ئەزموونێکی ناوەکی، هۆشیارییەک، یان تێگەیشتنێکی ڕاستەقینە بوونی هەیە؟ تاوەکو ئێستا، هیچ بەڵگەیەکی زانستی نییە کە بیسەلمێنێت سینتاکس دەتوانێت سیمانتیکس بخوڵقێنێت. کەواتە لە کۆتاییدا، گەشتی مرۆڤایەتی بۆ دروستکردنی ژیریی دەستکرد تەنها گەشتێکی تەکنەلۆژی نییە، بەڵکو گەشتێکە بۆ ناو قوڵایی خودی ئەقڵی مرۆڤ و هەوڵدانە بۆ تێگەیشتن لەو نهێنییە گەورەیەی کە هۆشیارییە؛ ئەو تایبەتمەندییەی کە تا ئێستاش، بەتایبەتی بۆ ئێمەی مرۆڤ ماوەتەوە.
وەڵامی پرسیارەکە
کەواتە، وەڵامی پرسیارەکە ڕوون و یەکلاکەرەوەیە: بەپێی تێگەیشتنی ئێستای ئێمە، ژیریی دەستکرد توانای ئەو تێگەیشتن و هۆشیارییەی نییە کە مرۆڤ بیری پێدەکاتەوە. هەرچەندە کاراییەکی سەرسوڕهێنەر لە لاساییکردنەوەی ڕەفتاری زیرەکانەدا نیشان دەدات، بەڵام ئەمە پرۆسەیەکی میکانیکییە کە لە تێگەیشتنی مانایی و ئەزموونی خودی دابڕاوە. ژیریی دەستکرد خاوەنی بیرکردنەوە و هۆشیاریی "خۆی" نییە، بەڵکو تەنها ئاوێنەیەکی زۆر پێشکەوتووە کە بە شێوەیەکی ئاماری، زانیارییەکانی مرۆڤ دووبارە ڕێکدەخاتەوە. ئەو دەتوانێت "بزانێت" چی بڵێت، بەڵام "تێناگات" لەوەی دەیڵێت، چونکە هیچ ئەزموونێکی ناوەکی، هەست، یان خۆ-ئاگاییەکی لە پشت وشەکانەوە نییە.
سەرچاوەکان
11 بینین
