دەروازەی بابەت
پەیوەندیکردنی مرۆیی دیاردەیەکی فرەڕەهەند و ئاڵۆزە کە زۆر تێپەڕترە لە ئاستی ئاخاوتنی زارەکی و بەکارهێنانی وشەکان، بەڵکو سیستەمێکی پەیوەندی گشتگیر دەگرێتەوە کە تێیدا جەستە دەبێتە گەیەنەرێکی سەرەکی بۆ پەیامەکان. لە توێژینەوە زانستی و ئەنسرۆپۆلۆجییەکاندا، بەم سیستەمە دەوترێت (کینێسیکس) یان زانستی جوڵە، کە بریتییە لە کۆی ئەو ئاماژە، جوڵە، نیگا، و شێوازی وەستانانەی کە مرۆڤ بەکاریدەهێنێت بۆ گەیاندنی هەست و بیرۆکەکانی بەبێ بەکارهێنانی دەنگ. لە ڕاستیدا، زمانی جەستە بە زمانی دایک یان زمانی یەکەمی مرۆڤ دادەنرێت لە مێژووی پەرەسەندنیدا، چونکە ئەم شێوازە کۆنترین ئامرازی لێکگەیشتن بووە لەنێوان تاکەکاندا پێش ئەوەی زمان و ڕێزمان پەرەبسێنن. گرنگی ئەم بابەتە لەوەدایە کە زۆربەی جار پەیامەکان کاتێک لە دەم دێنەدەرەوە، بە چەندین فلتەری لۆژیکیدا تێدەپەڕن، بەڵام جەستە وەک ئاوێنەیەکی ڕاستگۆ ڕەنگدانەوەی ڕاستەقینەی دۆخی ناوەکی مرۆڤە و پەیامە شاراوەکانی ناخ ئاشکرا دەکات. توێژەرانی سایکۆلۆجی جەخت لەوە دەکەنەوە کە کاریگەری وشەکان زۆر کەمترە لە چۆنیەتی پێشکەشکردنیان، هەربۆیە تێگەیشتن لەم زمانە بێدەنگە کلیلی تێگەیشتنە لە سروشتی مرۆڤ.
بنچینەی بایۆلۆجی و هۆکاری ڕەفتارەکان
بۆ تێگەیشتن لەوەی کە بۆچی مرۆڤ لە کاتی ترسدا ڕەنگی دەپەڕێت، یان لە کاتی توڕەییدا ماسولکەکانی گرژ دەبن، دەبێت گەشتێک بکەین بۆ قووڵایی مێژووی بایۆلۆجی و پێکهاتەی دەماری مرۆڤ. سەرچاوەی سەرەکی هەموو جوڵەکانمان دەگەڕێتەوە بۆ پێویستی مرۆڤ بۆ "مانەوە". لە ڕووی توێکارییەوە، مێشکی مرۆڤ لە چەند چینێک پێکهاتووە؛ چینە کۆنەکە کە بە (مێشکی لیمبیک یان پەراوێزی) ناسراوە، کۆنترۆڵی هەست و سۆز و کاردانەوەکان دەکات، لە کاتێکدا چینی نوێتر کە پێی دەوترێت نیۆکۆرتێکس، بەرپرسە لە بیرکردنەوە و زمان و درۆکردن. زمانی جەستە ڕاستەوخۆ بەرهەمی فەرمانەکانی مێشکی لیمبیکە. هۆکاری ئەوەی مرۆڤ ناتوانێت بە تەواوی کۆنترۆڵی جەستەی بکات ئەوەیە کە مێشکی لیمبیک "وەڵامدانەوەی ڕاستەوخۆی" هەیە بۆ هەر مەترسی یان دڵخۆشییەک پێش ئەوەی مێشکی بیرکەرەوە بتوانێت شیکاری بۆ بکات. بۆ نموونە، کاتێک مرۆڤ مەترسییەک دەبینێت، مێشک فەرمانی "شەڕکردن یان هەڵهاتن" دەردەکات؛ ئەم فەرمانە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری فیزیکی ڕاستەقینە وەک: فراوانبوونی بیلبیلی چاو بۆ وەرگرتنی زۆرترین ڕوناکی (تا باشتر ببینێت)، گۆڕینی ئاڕاستەی خوێن لە دەموچاوەوە بۆ قاچ و دەستەکان بۆ ئامادەباشی ڕاکردن (کە دەبێتە هۆی زەرد هەڵگەڕان)، یان تەڕکردنی لێوەکان بەهۆی وشکبوونی دەم لە ئەنجامی دڵەڕاوکێ. کەواتە زمانی جەستە لە بنەڕەتدا سیستەمێکی بەرگری و ئاگادارکردنەوەیە. لە سەردەمە سەرەتاییەکاندا، مرۆڤ پێویستی بەوە هەبووە لە ڕێگەی دەموچاو و جەستەی هاوەڵەکەیەوە خێرا تێبگات ئایا "شێرێک لە دارستانەکەدایە؟" یان "ئایا ئەم خواردنە ژەهراوییە؟"؛ ئەوەی توانای خوێندنەوەی ئەو هێمایانەی هەبووە ڕزگاری بووە. تا ئێستاش، سەرباری گۆڕانی ژیانی شارستانی، مرۆڤ هەر هەمان مێشکی کۆنی هەیە، بۆیە لەبری ترس لە شێر، کاتێک بەڕێوەبەرەکەی بانگی دەکات یان کاتێک درۆیەک دەکات، هەمان ئەو نیشانە جەستەییانە (وەک لەرینەوە، ئارەقکردنەوە، و وشکبوونی دەم) تیایدا دەردەکەوێتەوە.
گەشەسەندن
لێکۆڵینەوە لە زمانی جەستە بە چەند وێستگەیەکی زانستیدا تێپەڕیوە تا گەیشتووەتە ئەمڕۆ. بناغەی سەرەکی زانستەکە لە سەدەی نۆزدەهەمدا لەلایەن چارڵز داروینەوە داڕێژرا. داروین لە ساڵی ١٨٧٢دا لە ڕێگەی بەرهەمە ناوازەکەی سەبارەت بە دەربڕینی هەستەکان، توانی ئەو گریمانەیە بە هەڵە بخاتەوە کە دەیووت جوڵەکانی دەموچاو تەنها فێربوونی کلتوورین، بەڵکو سەلماندی کە ئەوانە سیفەتی بۆماوەیین و لەگەڵ ئاژەڵە شیردەرەکانی تر هاوبەشن. ئەم تێڕوانینە بێدەنگ مایەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، کاتێک ڕەی بێردویستڵ دەستەواژەی کینێسیکسی داهێنا و دەستیکرد بە دانانی "فەرهەنگی جوڵەکان" وەک ئەوەی چۆن وشەدانمان هەیە بۆ زمان. شۆڕشی ڕاستەقینەی زانستەکەش لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمدا بەستراوەتەوە بە ناوی پۆڵ ئێکمان و توێژینەوە بەناوبانگەکەی لەسەر خێڵەکانی پاپوای گینێی نوێ؛ ئێکمان توانی بە بەڵگەی حاشاهەڵنەگر بیسەلمێنێت کە حەوت دەربڕینی سەرەکی (خۆشی، خەم، توڕەیی، ترس، سەرسوڕمان، قێز، و سووکایەتی) لە هەموو کلتوورەکاندا، لە نیویۆرکەوە تا دارستانەکان، بە هەمان شێوەن. لەم دەیەی کۆتاییشدا، زانستەکە چووەتە قۆناغی تەکنەلۆژیاوە، بەجۆرێک ڕاوێژ بە ژیری دەستکرد دەکرێت بۆ خوێندنەوەی ئەو وردە جوڵانەی کە چاوی ئاسایی نایانبینێت، ئەمەش وایکردووە لە تیۆرییەوە ببێتە زانستێکی پراکتیکی ورد.
میتۆدۆلۆژیای خوێندنەوەی جوڵەکان
یەکێک لە گرنگترین پرسەکان لەم زانستەدا شێوازی خوێندنەوەی ئاماژەکانە. خوێندنەوەی زانستی زۆر جیاوازە لە بۆچوونی گشتی. بنەمای سەرەکی ئەوەیە کە هەرگیز نابێت بڕیار لەسەر "تاکە جوڵەیەک" بدرێت، چونکە تاکە جوڵە دەکرێت دەرەنجامی هۆکارێکی فیزیکی بێت وەک ماندوێتی یان خوران، بەڵکو دەبێت پشت بە چەمکی "کۆمەڵە جوڵە" ببەسترێت؛ بۆ نموونە کاتێک کەسێک هاوکات پەیوەندی چاوی دەپچڕێنێت، تۆنی دەنگی نزم دەکاتەوە و جەستەی بەلای دەرگاکەدا دەسوڕێنێت، ئەو کاتە کۆمەڵەکە واتایەکی تەواوەتی دەدات بەوەی کەسەکە دەیەوێت لە گفتوگۆکە ڕابکات. خاڵێکی دیکەی گرنگ "هێڵی بنچینەیی ڕەفتارە"؛ شارەزایان پێش شیکردنەوەی هەر کەسێک، سەرەتا لە دۆخی ئاسایی دەیخوێننەوە تا بزانن جوڵە سروشتییەکانی چین، ئینجا هەر گۆڕانکارییەک لەو هێڵە بنچینەییە ڕووبدات بە مانای گۆڕانی هەست یان شاردنەوەی شتێک دێت. جگە لەمەش، جوڵەکان پۆڵێن دەکرێن بۆ جۆری جیاواز، وەک جوڵە خۆگونجێنەرەکان کە مرۆڤ بەبێ ویست دەیکات بۆ دابەزاندنی سترێس وەک دەستبردن بۆ مل و یاریکردن بە کاتژمێر، هەروەها جوڵە ڕوونکەرەوەکان کە بەکاردێن بۆ گەورەکردن و جەختکردنەوە لە وشەکان. هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن کە جەستە هەڕەمەکی نییە، بەڵکو ڕێزمانێکی وردی هەیە.
زانستی زمانی جەستە بەرامبەر زڕزانستی ڕوخسارناسی
زۆر پێویستە لە هەر توێژینەوەیەکی ئەکادیمیدا سنوورێکی ڕوون لە نێوان جوڵەزانی و ڕوخسارناسی (فیزۆگنۆمی) دیاری بکرێت، چونکە تێکەڵکردنیان زیانی بە ناوبانگی زانستی داوە. ڕوخسارناسی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنان و دواتر ئەوروپای سەدەکانی ناوەڕاست، بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە دەتوانێت "کەسایەتی" مرۆڤ دیاری بکات بە خوێندنەوەی پێکهاتەی جێگیری ئێسک و گۆشت، وەک ئەوەی بڵێت "ئەوەی لووتی درێژە کەسێکی فێڵبازە" یان "ئەوەی چاوەکانی لێک دوورن کەسێکی سادەیە". ئەم جۆرە بۆچوونانە ئێستا لەلایەن ناوەندە زانستییەکانەوە بە "زڕزانست" دادەنرێن و بە تەواوی ڕەتکراونەتەوە، چونکە هیچ پەیوەندییەک لەنێوان جیناتی شێوەی دەموچاو و ناوەندی کەسایەتی لە مێشکدا بوونی نییە. جیاوازییەکە ڕوونە: زمانی جەستە لێکۆڵینەوە لە "کار و کردار" دەکات (وەک گرژکردنی برۆ کە نیشانەی توڕەیی کاتییە و هەموو مرۆڤێک دەیکات)، بەڵام ڕوخسارناسی حوکم دەدات بەسەر "پێکهاتە"یەکدا کە مرۆڤ خۆی هەڵینەبژاردووە. زانستی مۆدێرن جوڵەی ماسولکە و کاردانەوە دەمارییەکان بە پێوەر دەزانێت، نەک قەبارەی سەر و چوارچێوەی دەموچاو.
بەکارهێنانی زانستەکە لە کایە هەستیارەکاندا
لەمڕۆدا، ئەم زانستە لە چوارچێوەی تیۆری دەرچووە و بووەتە ئامێرێکی کاریگەر لە بەڕێوەبردنی جیهانی مۆدێرندا. لە کایەی یاسایی و تاوانناسیدا، لێکۆڵەرەکان ڕاهێنانی چڕیان پێ دەکرێت لەسەر خوێندنەوەی خاڵە گەرمەکانی جەستە؛ واتە ئەو ساتانەی کە زمانی جەستەی گومانلێکراو دژی قسەکانی دەوەستێتەوە. بۆ نموونە کاتێک کەسێک دەڵێت "من نەمدزیوە" بەڵام شانێکی بەرزدەکاتەوە و بە چاو سەەیری لای ڕاست دەکات، ئەمە نیشانەیە بۆ ئەوەی کە ئەو بەشەی مێشکی بەرپرسە لە بیرەوەری ناچالاکە و بەشی خەیاڵ کاردەکات. لە بواری پزیشکیدا، ئەم زانستە ژیانی نەخۆش ڕزگار دەکات؛ پزیشکانی دەروونی لە ڕێگەی تێڕوانین لە شێوازی ڕۆیشتن و ئاڕاستەی سەری نەخۆشەکەیان دەتوانن زۆر پێش قسەکردن ئاستی خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، یان مەترسی خۆکوشتن دەستنیشان بکەن. هەروەها لە جیهانی سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، دیپلۆماتکاران فێردەکرێن کە چۆن "پانتایی کەسیی" و جەستەی کراوە بەکاربهێنن بۆ دروستکردنی متمانە لەگەڵ سەرکردەی وڵاتانی تر، یان چۆن دەستیان بەرز بکەنەوە کە هەست بە باڵادەستی بدات. لە بواری بازرگانیشدا، تێگەیشتن لە ئاماژەکانی ڕەتکردنەوە یان ڕازیبوون لە ڕوخساری کڕیاردا یەکلاکەرەوەی سەرکەوتنی مامەڵەکانە.
دەرەنجام
لە کۆتایی ئەم شیکردنەوەیەدا، دەگەینە ئەو ڕاستییەی کە زمانی جەستە دیاردەیەکی بایۆلۆجی، دەرونی و کۆمەڵایەتی فرەلایەنە. بنەماکانی ئەم زمانە لە قووڵایی مێژووی مرۆڤایەتی و لەناو بۆماوەمادەی جەستەماندا نووسراونەتەوە بۆ پاراستن و گەیاندنی ڕاستییەکان. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە هەتا کۆمەڵگاکان ئاڵۆزتر دەبن، گرنگی تێگەیشتن لەم کۆدە بێدەنگانە زیاتر دەبێت، چونکە تاکە ڕێگەیە بۆ بڕینی ئەو پەردانەی مرۆڤەکان لە ڕێگەی وشەوە دەیخەنە سەر ڕاستییەکان. جیاکردنەوەی ئەم زانستە لە خورافیات، تێگەیشتن لە میکانیزمی مێشکی لیمبیک بۆ کاردانەوەکان، و فێربوونی چۆنیەتی خوێندنەوەی کۆمەڵە جوڵەکان، هەنگاوێکی شارستانی گەورەیە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری کۆمەڵایەتی. زمانی جەستە ئاوێنەیەکە کە تێیدا نەک تەنها ئەوانی تر، بەڵکو دەتوانین خۆشمان باشتر بناسین و کۆنترۆڵی هەڵچوونەکانمان بکەین، ئەمەش بەرزترین ئاستی ژیری سۆزدارییە کە مرۆڤ دەتوانێت پێی بگات.
سەرچاوەکان
18 بینین
