ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی پاسفیک بەشێکی گرنگی جەنگی جیهانی دووەم بوو کە لە نێوان ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن و هێزەکانی هاوپەیمانان ڕوویدا لە ساڵانی ١٩٤١-١٩٤٥. ئەم جەنگە بە هێرشی ژاپۆن بۆ سەر بەندەری پێرڵ هاربەر لە هاوایی لە ٧ی دیسەمبەری ١٩٤١ دەستی پێکرد و بە تەسلیم بوونی تەواوی ژاپۆن لە ٢ی سێپتەمبەری ١٩٤٥، دوای هاوێشتنی بۆمبی ئەتۆمی بۆ سەر هیرۆشیما و ناگازاکی، کۆتایی هات. لە کاتێکدا کە جەنگی ئەوروپا زیاتر سەرنجی لێکۆڵینەوە مێژووییەکانی ڕاکێشاوە، بەڵام جەنگی پاسفیک گەورەترین و خوێناویترین بەرەی دەریایی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بوو. ئەم جەنگە هەر لە دەریای چین تا کەناراوەکانی ئوسترالیا و لە بورما تا دوورگەکانی باکووری پاسفیک درێژ بووەوە.
پێشینەی مێژوویی ناوچەی پاسفیک
ئوقیانووسی پاسفیک (هادی) گەورەترین ئوقیانووسی جیهانە کە نزیکەی سێ یەکی ڕووبەری ئاوی سەر زەوی داگیر دەکات. ئەم ئوقیانووسە لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ئوسترالیا تا کەناراوەکانی ئەمریکای باکوور و باشوور درێژ دەبێتەوە. ناوچەی پاسفیک لە سەدەی ١٩دا بووە ناوەندی ململانێی نێوان هێزە داگیرکەرەکان. بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا و دواتریش ئەمریکا و ژاپۆن، کێبڕکێیان دەکرد بۆ دەستڕاگەیشتن بە بەندەر و دوورگەکانی ئەم ئوقیانووسە. بۆ ژاپۆن کە لە ساڵی ١٨٦٨ـەوە بەپێی ڕێفۆرمەکانی سەردەمی میجی دەستی کردبوو بە پیشەسازیکردن و نوێبوونەوە، ناوچەی پاسفیک و ئاسیای ڕۆژهەڵات سەرچاوەی داهات و سەرمایە و کەرەستەی خاوی پێویست بوو بۆ گەشەی ئابووری.
پاش جەنگی یەکەمی جیهان و بە هۆی پەیماننامەی ڤێرسای، ژاپۆن دەستی بەسەر زۆربەی دوورگەکانی پاسفیکی ناوەڕاستدا گرت کە پێشتر لە ژێر کۆنترۆڵی ئەڵمانیا بوون. هاوکات، هەوڵدان بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی نوێی ئاسایشی لە ناوچەکە بوو بە هۆی کۆنفرانسی واشنتن لە ساڵی ١٩٢١-١٩٢٢ کە تێیدا پەیماننامەی چوار هێز و پەیماننامەی نۆ هێز واژۆ کرا بۆ ڕێکخستنی بارودۆخی پاسفیک و ڕێژەی هێزی دەریایی ژاپۆن و هێزە گەورەکانی تر. بەڵام قەیرانی ئابووری جیهانی لە ساڵی ١٩٢٩ و گرتنی مەنچوریا لەلایەن ژاپۆنەوە لە ١٩٣١ و دواتر داگیرکردنی بەشێکی زۆری چین لە ١٩٣٧، بووە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانی ژاپۆن لەگەڵ زلهێزەکانی ڕۆژئاوا.
هۆکارەکانی هەڵگیرسانی جەنگ لە پاسفیک
ژاپۆن لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، بەرنامەیەکی فراوانی هەبوو بۆ دروستکردنی "سفێری بەخۆشگوزەرانی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا" کە مەبەست لێی دامەزراندنی ناوچەیەکی ئابووری و سیاسی بوو لە ژێر هەژموونی ژاپۆن. بۆ ئەم مەبەستە، ژاپۆن پێویستی بە سەرچاوە سروشتیەکان، بەتایبەت نەوت، کانزا و کاوچو (ڕابەر) هەبوو کە لە جنووبی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە زۆری دەست دەکەوت. بەڵام ئەم وڵاتانە لە ژێر دەسەڵاتی ئیستعماری بەریتانیا، فەرەنسا، هۆڵەندا و ئەمریکادا بوون. کاتێک ژاپۆن چووە ناو هاوپەیمانێتی تەوەرەوە (لەگەڵ ئەڵمانیای نازی و ئیتالیای فاشیست) لە ساڵی ١٩٤٠، ئەمریکا دەستی کرد بە گەمارۆی ئابووری دژی ژاپۆن. گرنگترین گەمارۆ بریتی بوو لە ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت بۆ ژاپۆن لە حوزەیرانی ١٩٤١. ئەم گەمارۆیە ژاپۆنی خستە بەردەم دوو بژاردە: یان دەبوایە واز لە بەرنامەکانی بێنێت بۆ داگیرکردنی ئاسیا، یان دەبوایە هێرش بکات بۆ سەر ئەمریکا. ژاپۆن بژاردەی دووەمی هەڵبژارد.
هەڵگیرسانی جەنگ
لە ڕۆژی ٧ی دیسەمبەری ١٩٤١، ژاپۆن هێرشێکی لەناکاوی کرد بۆ سەر بەندەری پێرڵ هاربەر لە هاوایی کە بنکەی سەرەکی کەشتیگەلی پاسفیکی ئەمریکا بوو. لەم هێرشەدا، ٨ کەشتی جەنگی ئەمریکا یان نقوم بوون یان زیانی گەورەیان بەرکەوت و زیاتر لە ٢٤٠٠ سەربازی ئەمریکی کوژران و نزیکەی ١٠٠٠ بریندار بوون. هێرشی پێرڵ هاربەر بوو بە هۆی چوونە ناو جەنگی ئەمریکا دژی ژاپۆن. لە ٨ی دیسەمبەردا، فرانکلین د. ڕۆزفێلت، سەرۆکی ئەمریکا، ٧ی دیسەمبەری وەک "ڕۆژێک کە بۆ هەتا هەتایە بە شوورەیی دەمێنێتەوە" ناوزەد کرد و داوای ڕاگەیاندنی جەنگی دژی ژاپۆن کرد.
هاوکات لەگەڵ هێرشی پێرڵ هاربەر، ژاپۆن هێرشی کرد بۆ سەر چەندین شوێنی تر لە پاسفیک و ئاسیای ڕۆژهەڵات، لەوانە فلیپین (کە ئەو کات لە ژێر دەسەڵاتی ئەمریکادا بوو)، مالیزیا (بەریتانی)، هۆنگ کۆنگ (بەریتانی)، تایلاند، گوام و دوورگەکانی ویک. لە ماوەی تەنها چەند مانگێکدا، ژاپۆن توانی کۆنترۆڵی هۆنگ کۆنگ، فلیپین، مالیزیا، سەنگافورە، بۆرما، ئەندەنووسیا و زۆربەی دوورگەکانی پاسفیک بگرێتە دەست. ئەم سەرکەوتنە خێرایانەی ژاپۆن سەرسوڕمانی جیهانیان لێ کەوتەوە و هەژموونی هێزەکانی ڕۆژئاوایان لە ئاسیا هەژاند.
وەرچەرخان لە جەنگ
دوای سەرکەوتنە سەرەتاییەکانی، ژاپۆن پلانی دانا بۆ درێژەدان بە هێرشەکانی بەرەو هیند، ئوسترالیا و دوورگەکانی زیاتری پاسفیک. بەڵام لە مایسی ١٩٤٢، کەشتیگەلی ئەمریکا توانی لە شەڕی دەریای مەرجان، یەکەم دانوستان و پلانی ژاپۆن بۆ داگیرکردنی پۆرت مۆرسبی لە گینیای نوێ پووچەڵ بکاتەوە. ئەمە یەکەم جار بوو لە مێژوودا کە دوو کەشتیگەلی شەڕکەر، بەبێ ئەوەی یەکتر ببینن و تەنها بە فڕۆکەکانیان، بەرەنگاری یەکتر ببنەوە.
یەک مانگ دوای شەڕی دەریای مەرجان، لە ٤-٧ی حوزەیرانی ١٩٤٢، شەڕی مدوەی ڕوویدا کە تێیدا هێزی دەریایی ئەمریکا توانی زەبرێکی کوشندە لە کەشتیگەلی ژاپۆن بدات. ئەمریکا چوار هەڵگری فڕۆکەی ژاپۆنی لەناو برد و ژاپۆن نزیکەی ٣٠٠٠ بەحری و فڕۆکەوانی شارەزای لە دەست دا. شەڕی مدوەی بە خاڵی وەرچەرخان لە جەنگی پاسفیک دادەنرێت چونکە دوای ئەوە ژاپۆن هەرگیز نەیتوانی هێرشی تەواو بکاتەوە و دەستی کرد بە پاشەکشە.
هێرشی دژەوار
دوای وەرچەرخانی شەڕی مدوەی، هێزەکانی هاوپەیمان پلانێکی دوورودرێژیان دانا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ژاپۆن. ستراتیژی سەرەکی بریتی بوو لە "نەرم کردنەوە" کە تێیدا سەربازگەکانی ژاپۆن لە دوورگەکان دادەبڕان و دەکەوتنە ژێر گەمارۆ، بەبێ ئەوەی هێرشی ڕاستەوخۆیان بکرێتە سەر. لەم چوارچێوەیەدا، شەڕی درێژخایەنی گوادالکانال (ئاب ١٩٤٢ - شوبات ١٩٤٣) گرنگی تایبەتی هەبوو، کە یەکەم هێرشی گەورەی هاوپەیمانان بوو بۆ داگیرکردنەوەی ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی ژاپۆن.
سوپای ئەمریکا و هاوپەیمانانی، لە ژێر سەرکردایەتی جەنەراڵ دۆگلاس ماک ئارسەر و ئەدمیراڵ چێستەر نیمیتز، پلانێکی داڕشت بۆ داگیرکردنەوەی دوورگەکانی پاسفیک و دواتر گەیشتن بە ژاپۆن. ئەم پلانە بریتی بوو لە دوو ڕێڕەوی سەرەکی: باکوور بەرەو فلیپین و باشوور بەرەو دوورگەکانی پاسفیکی ناوەڕاست. لە ساڵی ١٩٤٣ و ١٩٤٤، هێزەکانی هاوپەیمان زنجیرەیەک سەرکەوتنیان بەدەستهێنا لە تاراوا، کوایاڵین، سایپان، گوام، تینیان و دوورگەکانی مارشاڵ. لە تشرینی دووەمی ١٩٤٤، دوای شەڕی گەورەی کەنداوی لایت، هێزی دەریایی ژاپۆن بەتەواوی تێکشکا و بەمەش هێزەکانی هاوپەیمان دەستیان کرد بە بۆردومانی ڕاستەوخۆی خاکی ژاپۆن.
پاشەکشەی ژاپۆن و خۆڕاگری تا دواهەناسە
لە کاتێکدا کە لە بەرەکانی شەڕ، هێزی ژاپۆن هەر پاشەکشەی دەکرد، بەڵام ژاپۆنیەکان خۆڕاگرییەکی بێوێنەیان پیشان دەدا. لە دوورگەکانی ئیوۆ جیما (شوبات-ئادار ١٩٤٥) و ئۆکیناوا (نیسان-حوزەیران ١٩٤٥)، شەڕێکی خوێناوی ڕوویدا کە بە سەدان هەزار کەس گیانیان لە دەست دا. لە ئیوۆ جیما زیاتر لە ٦٨٠٠ سەربازی ئەمریکی گیانیان لە دەست دا و نزیکەی ٢٠٠٠٠ بریندار بوون، لە کاتێکدا کە نزیکەی ٢١٠٠٠ سەربازی ژاپۆنی گیانیان بەخت کرد. لە ئۆکیناوا، نزیکەی ١٤٠٠٠ سەربازی هاوپەیمان و نزیکەی ٧٧٠٠٠ سەربازی ژاپۆنی کوژران. هەروەها نزیکەی ١٠٠٠٠٠-١٥٠٠٠٠ هاووڵاتی مەدەنی ئۆکیناوایی گیانیان لەدەست دا.
هەر لە کۆتاییەکانی ١٩٤٤ـەوە، ژاپۆن پەنای بردە بەر تاکتیکی کامیکازی کە تێیدا فڕۆکەوانەکانی ژاپۆن بە ویستی خۆیان فڕۆکەکانیان ئاڕاستەی کەشتیەکانی هاوپەیمانان دەکرد. ئەم تاکتیکە، لەگەڵ ئەوەی زەرەری گەورەی لە هێزی هاوپەیمانان دا، بەڵام نەیتوانی پێش بە پاشەکشەی ژاپۆن بگرێت. لە کۆتایی بەهاری ١٩٤٥، هێزەکانی هاوپەیمان ئامادەکاری دەکرد بۆ داگیرکردنی خودی ژاپۆن لە ڕێگەی ئۆپەراسیۆنی داونفۆڵ کە پێشبینی دەکرا ببێتە خوێناویترین شەڕی جەنگی جیهانی دووەم.
کۆتایی جەنگ
لە ٦ی ئابی ١٩٤٥، ئەمریکا یەکەم بۆمبی ئەتۆمی لە مێژوودا خستە سەر شاری هیرۆشیما و سێ ڕۆژ دواتر، لە ٩ی ئاب، بۆمبێکی تری خستە سەر ناگازاکی. بەکارهێنانی ئەم بۆمبانە، لەگەڵ چوونە ناو جەنگی سۆڤیەت لە دژی ژاپۆن لە ٨ی ئاب، بوو بە هۆی ئەوەی کە ئیمپراتۆر هیرۆهیتۆ بڕیاری تەسلیم بوون بدات، سەرەڕای دژایەتی بەشێک لە سەرکردە سەربازیەکان. لە ١٤ی ئاب، ئیمپراتۆر ڕایگەیاند کە ژاپۆن مەرجەکانی تەسلیم بوونی پەیماننامەی پۆتسدام قبووڵ دەکات.
ڕێوڕەسمی فەرمی تەسلیم بوونی ژاپۆن لە ٢ی سێپتەمبەری ١٩٤٥ لەسەر کەشتی جەنگی ئەمریکی "یو ئێس ئێس میسووری" لە کەنداوی تۆکیۆ ئەنجامدرا. بەمەش جەنگی پاسفیک و جەنگی جیهانی دووەم بە تەواوی کۆتایی هات.
دەرئەنجام و کاریگەری جەنگ
جەنگی پاسفیک کاریگەری قووڵی لەسەر مێژووی جیهان جێهێشت. نزیکەی ٣٦ ملیۆن کەس لە ئاسیا و پاسفیک گیانیان لە دەست دا کە بەشێکی زۆریان هاووڵاتی مەدەنی بوون. ژاپۆن وێران بوو و زیاتر لە ٦٠٪ـی شارەکانی لەناوچوون. ژاپۆن بۆ ماوەی حەوت ساڵ (١٩٤٥-١٩٥٢) لە ژێر داگیرکاری ئەمریکادا مایەوە و بە پێی دەستووری نوێی ژاپۆن کە لە ١٩٤٧ لە ژێر چاودێری ئەمریکا نووسرا، ئیمپراتۆر هەموو دەسەڵاتە سیاسیەکانی لە دەست دا و ژاپۆن بوو بە وڵاتێکی ناسەربازی.
لە ئاسیا، داگیرکاری کۆتایی هات و سەربەخۆیی زۆربەی وڵاتەکان ڕاگەیەندرا (لەوانە هیند، پاکستان، فلیپین، ئەندەنووسیا و چەندانی تر). لە چین شەڕی ناوخۆ لە نێوان کۆمۆنیستەکان و ناسیۆنالیستەکان هەڵگیرسایەوە و لە ١٩٤٩ کۆماری گەلی چین ڕاگەیەندرا. ئەمریکا بوو بە هێزی باڵادەست لە پاسفیک و سیستەمێکی سیاسی و سەربازی نوێی دامەزراند کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە. پەیماننامەی سان فرانسیسکۆ لە ١٩٥١، پەیوەندی نێوان ژاپۆن و زۆربەی هاوپەیمانان ئاسایی کردەوە و هەروەها پەیماننامەی ئاسایشی نێوان ئەمریکا و ژاپۆن واژۆ کرا. جەنگی سارد لە ئاسیا لە کەشی دوای جەنگی پاسفیک دروست بوو و کاریگەری لەسەر جەنگەکانی کۆریا و ڤیەتنام هەبوو.
سەرچاوەکان
35 بینین
