ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کۆلۆنیالیزمی بەریتانی یەکێک لە دیاردە هەرە کاریگەرەکانی مێژووی نوێی جیهانە کە بۆ زیاتر لە چوار سەدە شوێنەواری خۆی لەسەر نەخشەی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتووری جیهان بەجێهێشت. لێرەدا هەوڵ دەدەین بە شێوەیەکی ئەکادیمی و مێژوویی تیشک بخەینە سەر سەرهەڵدان، پەرەسەندن و کاریگەرییەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی لەسەر گەلان و ناوچەکانی جیهان. لە نێو ئەو دیاردانەی کە پێوەندیان بە کۆلۆنیالیزمی بەریتانییەوە هەیە، تایبەتمەندییەکانی ئەم سیستەمە سیاسی-ئابوورییە، میکانیزمەکانی بەکارهێنراو بۆ داگیرکردن و کۆنترۆڵکردنی گەلان، و ئەو کارە بەدڕەوشتییانەی کە لە دەرئەنجامی ئەم سیستەمەدا بەرهەم هاتوون، بە تایبەت تیشک دەخرێتە سەر ڕێکەوتننامەی سایکس-پیکۆ و کاریگەرییەکانی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
پێشینەی مێژوویی
سەرهەڵدانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی بۆ کۆتاییەکانی سەدەی پازدەهەم و سەرەتای سەدەی شازدەهەم دەگەڕێتەوە، کاتێک کە بەریتانیا، وەک هێزێکی دەریایی لە دنیای ئەوروپا، دەستی بە فراوانخوازی کرد بۆ دەوڵەمەندبوون لە ڕێگەی دۆزینەوەی سەرچاوە نوێیەکان و کۆنترۆڵکردنی ڕێگەی بازرگانی بەهاداری جیهانی. سەرەتای کۆلۆنیالیزمی بەریتانی بە دامەزراندنی کۆمپانیاکانی بازرگانی وەک کۆمپانیای هیندی ڕۆژهەڵات (1600)، کۆمپانیای ڤیرجینیا (1606) و کۆمپانیای خەڵیجی هادسۆن (1670) دەستی پێکرد کە ئەرکی سەرەکیان بازرگانی و داگیرکردنی ناوچە نوێیەکان بوو لە بەرژەوەندیی تاجی بەریتانیا.
لەگەڵ شۆڕشی پیشەسازی لە سەدەی هەژدەهەم و نۆزدەهەم، کە لە بەریتانیا سەرهەڵدا، هێزی ئیمپریالیستی بەریتانیا بەرەو لووتکە ڕۆیشت. لە سەردەمی شاژن ڤیکتۆریادا (1837-1901)، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بووە گەورەترین و بەهێزترین ئیمپراتۆریەتی جیهان کە نزیکەی یەک لەسەر چواری ڕووبەری وشکانی و نزیکەی یەک لەسەر پێنجی دانیشتوانی جیهانی لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا بوو. ئەم فراوانبوونە بەردەوام بوو هەتا کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم، کە دوای ئەوە بەهۆی قەیرانی ئابووری، بەهێزبوونی بزووتنەوە نەتەوەییەکان لە کۆلۆنیەکان و هەروەها گۆڕانی هاوسەنگی هێز لە ئاستی جیهاندا، پرۆسەی داگیرکردن و فراوانبوونی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا هێواش بۆوە.
پێناسە و ناساندنی کۆلۆنیالیزم و کۆلۆنیال
کۆلۆنیالیزم وەک چەمکێکی گشتی بریتییە لە دیاردەی داگیرکردن، زاڵبوون و بەهرەکێشانی سیاسی، ئابووری و کولتووری وڵاتێک بەسەر وڵات یان ناوچەیەکی دیکەدا. کۆلۆنیالیزمی بەریتانی بەتایبەت بریتییە لە سیستەمی سیاسی-ئابووری-کولتووری داگیرکاری بەریتانیا لە مێژووی نوێدا کە گەیشتە لووتکەی دەسەڵاتی لە سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم.
واژەی "کۆلۆنیال" بە واتای "داگیرکراو" یان "ناوچەی داگیرکراو" دێت، کە بە شێوەیەکی گشتی ئاماژەیە بۆ ئەو وڵات و ناوچانەی کە ڕاستەوخۆ کەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا. لە ئەدەبیاتی ئەکادیمی مێژووییدا، ئەم واژەیە هەروەها ئاماژەیە بۆ سیستەمێکی بەڕێوەبردن کە تێیدا هێزێکی دەرەکی کۆنترۆڵێکی تەواوی بەسەر ئابووری، سیاسەت و کولتووری ناوچەیەکی دیکەدا هەیە. لە کۆلۆنیالیزمی بەریتانیدا، ئەم سیستەمە بە شێوەیەکی ستراتیژی و سیستەماتیک دیزاین کرابوو بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتی بەریتانیا و هاووڵاتیانی بەریتانی.
میکانیزمەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی
میکانیزمەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی فرەڕەهەندی و ئاڵۆز بوون. چەند ڕێگایەکی سەرەکی هەبوون کە بەریتانیا بەکاری هێنان بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچە داگیرکراوەکان:
یەکەم، بەکارهێنانی هێزی سەربازی و توندوتیژی بوو بۆ داگیرکردنی ناوچە نوێیەکان و سەرکوتکردنی هەر بەرهەڵستییەک. هێزی سەربازی بە شێوەیەکی بەرچاو لە داگیرکردنی هیندستان، ئەفریقا و ئوسترالیا بەکارهێنرا.
دووەم، ستراتیژی "دابەشکە و حوکمڕانی بکە" بوو کە تێیدا بەریتانیا بەئەنقەست ناکۆکی و دوژمنایەتیی لە نێوان گروپە ڕەسەنەکاندا دروست دەکرد بۆ ئەوەی نەتوانن یەک بگرن و بەرهەڵستی داگیرکەر بکەن. لە هیندستان، دابەشکردنی هیندۆ و موسوڵمانان دەرئەنجامی ئەم ستراتیژیە بوو کە کاریگەرییەکانی تا ئەمڕۆش بەردەوامە.
سێیەم، دامەزراندنی سیستەمێکی ئابووری بوو کە لە جەوهەردا بۆ بەهرەکێشان لە سەرچاوەی ناوچە داگیرکراوەکان و بەدەستهێنانی قازانجی ماددی بۆ بەریتانیا بوو. ئەم سیستەمە لەسەر بنەمای کشتوکاڵی یەک بەرهەم، بەهرەکێشانی کانزا، و بەکارهێنانی کاری هەرزان یان زۆرەملێ دامەزرابوو.
چوارەم، دامەزراندنی سیستەمێکی بیرۆکراتی و یاسایی بوو کە دڵنیایی دەکرد بەرژەوەندییەکانی بەریتانیا پارێزراو بن. سیستەمی دادگایی، وەزارەتەکان، و یاساکان بە شێوەیەک داڕێژرابوون کە کۆنترۆڵی بەریتانیا مسۆگەر بکەن. پێنجەم، سیاسەتی ئەسیمیلاسیۆن یان "ئینگلیزکردن" بوو کە تێیدا هەوڵی گۆڕینی کولتوور، زمان، و سیستەمی بیرکردنەوەی دانیشتوانی ڕەسەن بە شێوەیەک دەدرا کە لەگەڵ کولتووری بەریتانیدا گونجاو بن.
ئەو ناوچە و وڵاتانە کە لەژێر کۆلۆنیالیزمی بەریتانی دابوون
ئەفریقا:
- میسر، سودان، لیبیا (بەشێکی)، کینیا، ئوگاندا، تانزانیا، نیجێریا، غانا (زێڕی کەنار)، سیرالیۆن، گامبیا، زیمبابوێ (ڕۆدیسیا)، زامبیا، بۆتسوانا، سوازیلاند (ئیسواتینی)، لیسۆتۆ، نامیبیا (بەشێکی)، باشووری ئەفریقا، ماڵاوی، سۆماڵیلاند (بەشێکی سۆماڵیا)، ئوگاندا، مۆریشیۆس، سەیشێل
ئاسیا:
هیندستان، پاکستان، بەنگلادیش، میانمار (بورما)، سریلانکا (سیلان)، مالیزیا، سەنگافورە، هۆنگ کۆنگ، بەحرەین، کوەیت، قەتەر، ئیمارات، فەلەستین، ئوردون، عێراق، قوبرس، ماڵدیڤ
کاریبی و ئەمریکای باشوور:
جامایکا، باربادۆس، ترینیداد و تۆباگۆ، باهاماس، گویانا، بێلیز (هندوراسی بەریتانی)، برمودا، دورگەکانی کایمان، دوورگەکانی ڤیرجینی بەریتانی، گرانادا، سانت کیتس و نیڤیس، سانت لوچیا، سانت ڤینسنت و گرینادینز
ئەمریکای باکوور:
کەنەدا، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (پێش سەربەخۆیی)، ئۆقیانووسیا:
ئوسترالیا نیوزیلاند، فیجی، پاپوا گینیای نوێ، تووڤالوو، سۆلۆمۆن، کیریباتی، تۆنگا (پەیوەندی پتەو)
ئەوروپا
ئیرلەندا، قوبرس، ماڵتا، جەبەلتاریق (هێشتا خاکی بەریتانیایە)
زۆربەی ئەم وڵاتانە لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٨٠ سەربەخۆییان وەرگرتووە
کارە بەدڕەوشتییەکان
مێژووی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی پڕە لە کاری بەدڕەوشتی و تاوان. لێرەدا چەند نموونەیەکی بەرچاوی کارە بەدڕەوشتییەکانی کۆلۆنیالیزمی بەریتانی دەخەینە ڕوو:
لە هیندستان، قاتوقڕی بەنگال لە ساڵی 1943 دا کە تێیدا نزیکەی سێ ملیۆن کەس بەهۆی برسێتی گیانیان لەدەستدا، ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە سیاسەتەکانی وینستۆن چەرچیل و حکومەتی بەریتانیاوە هەبوو کە بەئەنقەست کەمکردنەوەی ژەمی بەنگالییەکان و ناردنی خۆراکی ئەم ناوچەیەیان بۆ سەربازەکانی بەریتانیا بڕیاردا.
لە ئەفریقا، سیستەمی ئاپارتاید لە باشووری ئەفریقا کە ڕەگوڕیشەی لە سیستەمی داگیرکاری بەریتانیدا هەبوو، لە سەرەتادا بە پشتیوانی بەریتانیا دامەزرا و بووە هۆی هەڵاواردنی سیستەماتیکی دانیشتوانی ڕەشپێست و سەرکوتکردنی مافەکانیان.
لە کینیا، شۆرشی ماو ماو (1952-1960) بە توندی سەرکوت کرا لەلایەن بەریتانیاوە، لە کاتێکدا کە تاکە داواکاری شۆڕشگێڕان گەڕاندنەوەی زەوی و زاری داگیرکراو بوو. لەو کاتەدا، سەدان هەزار کینیایی لە کامپە بە زۆرەملێکاندا گیران و بەزۆری ئەشکەنجە و دەستدرێژی سێکسی دەکرایە سەریان.
لە ئێرلەندا، قاتوقڕی گەورەی ساڵانی 1845 تا 1849 کە بەهۆی نەخۆشی پەتاتە ڕووی دا، بەهۆی سیاسەتی هەڵەی بەڕێوەبەرایەتی بەریتانیا خراپتر کرا و بووە هۆی مردنی یەک ملیۆن کەس و کۆچکردنی ملیۆنێکی دیکە.
کۆمەڵکوژی لە ئەمریکا و ئوسترالیا، کە بەهۆی ناکۆکی لەسەر زەوی و سەرچاوەکان بوو، دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی سیاسەتی کۆلۆنیالیستی بەریتانیا بوو کە تێیدا ملیۆنان کەس لە دانیشتوانی ڕەسەن گیانیان لەدەستدا.
پەیماننامەی سایکس-پیکۆ کە تێیدا کورد بێبەشکرا لە مافەکانی
کەوتنی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا
لە کۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا بەرەو هەرەسهێنان چوو. کەوتنی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا چەند هۆکارێکی سەرەکی هەبوو:
زیانەکانی جەنگی جیهانی دووەم بە شێوەیەکی بەرچاو لاوازی کرد و لە ئاستی جیهانیدا پێگەی لەق کرد. بزووتنەوە نەتەوەییەکان لە کۆلۆنیەکانی بەریتانیا بەهێز بوون، بەتایبەت دوای جەنگی جیهانی دووەم، کە گەلانی ناوچە داگیرکراوەکان داوای سەربەخۆیی و مافی خۆبەڕێوەبردنیان دەکرد. هەروەها گۆڕانکاری لە هاوکێشەی هێزی جیهانی و دەرکەوتنی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت وەک دوو هێزی گەورەی جیهانی، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای لە زۆر شوێن ناچار بە پاشەکشێ کرد. هەروەها گۆڕان لە بیروباوەڕی گشتی بەریتانیاییەکان خۆیان، کە چیتر پشتیوانی لە بەردەوامی ئیمپراتۆریەتەکەیان نەدەکرد، چونکە تێچووی مادی و سیاسی زۆری هەبوو.
بە شێوەیەکی گشتی، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم، زۆربەی کۆلۆنیەکانی بەریتانیا سەربەخۆییان بەدەستهێنا. هیندستان لە ساڵی 1947 سەربەخۆ بوو و بووە دوو وڵاتی هیندستان و پاکستان، لە کاتێکدا زۆربەی کۆلۆنیەکانی ئەفریقا لە ساڵانی 1950 و 1960 دا سەربەخۆ بوون.
سەرچاوەکان
15 بینین
