ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە مێژووی ئەدەبیاتی جیهاندا، کەم کتێب هەن کە هێندەی ڕۆمانی "کۆخەکەی مام تۆم" (Uncle Tom's Cabin) کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر ڕەوتی مێژوو و چارەنووسی نەتەوەیەک هەبووبێت. ئەم ڕۆمانە، کە لەلایەن هاریەت بیجەر ستۆوە نووسراوە و لە ساڵی ١٨٥٢ بڵاوکراوەتەوە، تەنها بەرهەمێکی ئەدەبی نەبوو، بەڵکو بووە چەکێکی بەهێزی سیاسی و کۆمەڵایەتی کە ویژدانی ئەمریکای هەژاند و ناکۆکییەکانی نێوان باکوور و باشووری گەیاندە خاڵی بێ گەڕانەوە. "کۆخەکەی مام تۆم" بە شێوەیەکی بێوێنە توانی پرسی کۆیلایەتی لە پرسێکی سیاسیی ئابستراکتەوە بگۆڕێت بۆ تراژیدیایەکی مرۆیی کە لە دڵی ملیۆنان خوێنەردا دەنگی دایەوە، و بەمەش بووە یەکێک لە گرنگترین هۆکارە کولتوورییەکانی هەڵگیرسانی جەنگی ناوخۆی ئەمریکا.
دۆخی مێژوویی: وڵاتێکی دابەشبوو
بۆ تێگەیشتن لە هێزی تەقینەوەئاسای "کۆخەکەی مام تۆم"، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ دۆخی ئەمریکای ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم؛ وڵاتێک کە لەسەر بنەمای ئازادی دامەزرابوو، بەڵام بە شێوەیەکی قووڵ بەهۆی "دامەزراوەی تایبەت" (Peculiar Institution) واتە کۆیلایەتییەوە، دابەش ببوو. لە ویلایەتەکانی باشوور، ئابوورییەکی کشتوکاڵی گەشەی کردبوو کە بە تەواوی پشتی بە کاری زۆرەملێی نزیکەی چوار ملیۆن کۆیلەی ئەفریقی-ئەمریکی بەستبوو. کێڵگە پان و بەرینەکانی کەتان، کە بە "پاشا کەتان" ناسرابوو، سامانێکی زەبەلاحی بۆ چینی خاوەن زەوییە سپیپێستەکان دابین دەکرد، و کۆیلایەتی وەک پایەیەکی سەرەکیی ئەم سیستەمە ئابووری و کۆمەڵایەتییە سەیر دەکرا. بەرگریکاران لە کۆیلایەتی، بە بیانووی ئایینی، بایۆلۆژی و کولتووری، هەوڵیان دەدا بیسەلمێنن کە ئەم سیستەمە سروشتی و پێویستە و بۆ خودی کۆیلەکانیش باشە.
لە بەرامبەردا، ویلایەتەکانی باکوور خەریکی شۆڕشێکی پیشەسازی بوون. ئابوورییەکەیان لەسەر بنەمای کرێکاریی مووچەخۆر، بازرگانی و کارگە دامەزرابوو، کە تیایدا کۆیلایەتی نە گونجاو بوو و نە پێویست. هەرچەندە ڕەگەزپەرستی لە باکووریشدا باو بوو، بەڵام بزووتنەوەیەکی ئەخلاقیی بەهێز دژی کۆیلایەتی، ناسراو بە بزووتنەوەی دژە کۆیلایەتی (Abolitionism)، لە گەشەکردندا بوو. ئەم بزووتنەوەیە کۆیلایەتیی بە گوناهێکی نەتەوەیی و پێشێلکارییەکی ئاشکرای بنەماکانی جاڕنامەی سەربەخۆیی دادەنا. ناکۆکییەکانی نێوان ئەم دوو جیهانە لە ساڵی ١٨٥٠دا گەیشتە ترۆپک، کاتێک "یاسای کۆیلەی هەڵاتوو" (Fugitive Slave Act) دەرچوو. ئەم یاسایە هاووڵاتیانی ویلایەتە ئازادەکانی باکووری ناچار دەکرد کە یارمەتی گرتن و گەڕاندنەوەی کۆیلە هەڵاتووەکان بدەن بۆ باشوور. ئەمە بۆ یەکەمجار پرسی کۆیلایەتیی لە باشوورەوە هێنایە ناو حەوشەی ماڵەکانی باکوور و ویژدانی زۆر کەسی وروژاند. لەناو ئەم کەشە پڕ لە گرژییەدا بوو کە هاریەت بیجەر ستۆ قەڵەمەکەی هەڵگرت.
نووسەر و پەیامەکەی
هاریەت بیجەر ستۆ (١٨١١-١٨٩٦) کچی لایمان بیجەر، بانگخوازێکی بەناوبانگی دژە کۆیلایەتی بوو، و لە ژینگەیەکی ڕۆشنبیری و ئایینیدا پەروەردە ببوو. ستۆ خۆی شایەتحاڵی ڕاستەوخۆی ئازارەکانی کۆیلایەتی بوو کاتێک لە سینسیناتی، ئۆهایۆ دەژیا، کە شارێکی سەر سنووری ویلایەتێکی ئازاد و ویلایەتێکی کۆیلەدار (کێنتاکی) بوو. ئەو گوێبیستی چیرۆکی کۆیلە هەڵاتووەکان دەبوو و دیمەنی خێزانە لێکهەڵوەشاوەکانی دەبینی. بەڵام ئەوەی کە وەک پڕیشکێک بوو بۆ نووسینی ڕۆمانەکە، دەرچوونی یاسای کۆیلەی هەڵاتوو بوو. ستۆ ئەم یاسایەی بە کارێکی نامرۆڤانە و نائەخلاقی دەزانی. ئەو هەستی دەکرد کە وتاری سیاسی و مشتومڕی فیکری بە تەنها ناتوانن دڵی خەڵک بگۆڕن. پەیامی ئەو ڕوون بوو: دەبێت ئەمریکا هەست بە خراپییەکانی کۆیلایەتی بکات. ئامانجی ئەوە بوو لە ڕێگەی چیرۆکێکی هەستبزوێنەوە، کە تژی بوو لە ئازار و خۆشەویستی و باوەڕ، ویژدانی نەتەوەکەی بخاتە ژێر پرسیارەوە و بیسەلمێنێت کە کۆیلایەتی تەنها سیستەمێکی ئابووری نییە، بەڵکو هێرشێکە بۆ سەر بنەماکانی مرۆڤایەتی و ئایینی مەسیحی.
گێڕانەوە و هێزەکەی
هێزی "کۆخەکەی مام تۆم" لە توانای گێڕانەوەکەیدا بوو بۆ مرۆڤاندنی قوربانییەکانی کۆیلایەتی. ڕۆمانەکە لە ڕێگەی چەند کارەکتەرێکی لەیادنەکراوەوە، تراژیدیای کۆیلایەتی لە ئاستی تاکەکەسیدا نیشان دەدات. کارەکتەری سەرەکی، مام تۆم، کۆیلەیەکی باوەڕدار و دڵسۆزە کە وێنای کریستۆسێکی بێتاوان دەکات. ئەو بەرگەی هەموو ئازارێک دەگرێت و باوەڕی خۆی لەدەست نادات، تا لە کۆتاییدا لەژێر قامچیی خاوەنە دڕندەکەی، سایمن لێگری، گیان لەدەست دەدات. مردنی تۆم وەک شەهیدبوونێک وایە کە خوێنەر دەهەژێنێت. لە لایەکی ترەوە، چیرۆکی ئیلایزا هەیە، دایکێکی گەنج کە بۆ ڕزگارکردنی منداڵەکەی لە فرۆشتن، بە شێوەیەکی قارەمانانە لە ڕێگەی ڕووبارێکی بەستووەوە هەڵدێت. ئەم چیرۆکە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر خوێنەران، بەتایبەت ژنان و دایکان، دادەنا. نووسەر بە زیرەکییەوە نیشانی دەدات کە کۆیلایەتی تەنها کۆیلەکان وێران ناکات، بەڵکو خودی خاوەن کۆیلەکانیش گەندەڵ دەکات. کارەکتەری سایمن لێگری، کە خۆی پیاوێکی باکوورییە و دەبێتە دڕندەترین خاوەن کۆیلە، نموونەی ئەوەیە کە چۆن ئەم سیستەمە دەتوانێت مرۆڤ لە مرۆڤایەتی دابماڵێت.
تەقینەوەیەکی کولتووری و کاریگەرییەکانی
هیچ کەسێک، تەنانەت خودی ستۆش، پێشبینیی ئەو سەرکەوتنە گەورەیەی نەدەکرد. "کۆخەکەی مام تۆم" بووە پڕفرۆشترین ڕۆمانی سەدەی نۆزدەهەم و دووەم پڕفرۆشترین کتێبی ئەو سەدەیە لەدوای ئینجیل. کتێبەکە بە خێرایی بۆ دەیان زمان وەرگێڕدرا و ناوبانگێکی جیهانیی پەیدا کرد. لە باکووری ئەمریکا، ڕۆمانەکە وەک زریانێک هەڵیکرد. خەڵک لە ماڵان، کڵێساکان و کۆڕە گشتییەکاندا دەیانخوێندەوە و باسیان دەکرد. بۆ یەکەمجار، ملیۆنان ئەمریکی سپیپێست ڕووبەڕووی ڕاستییەکی تاڵی کۆیلایەتی بوونەوە و هاوسۆزییان بۆ قوربانییەکان جووڵا. ئەمە بووە هۆی ئەوەی بزووتنەوەی دژە کۆیلایەتی لە جووڵەیەکی پەراوێزخراوەوە ببێتە بزووتنەوەیەکی جەماوەریی بەهێز.
لە بەرامبەردا، لە باشوور، کتێبەکە بووە هۆی شەپۆلێکی گەورەی تووڕەیی. خاوەن کۆیلەکان و بەرگریکارانی سیستەمەکە، ستۆیان بە درۆزن و بوختانچی تۆمەتبار کرد. ئەوان بانگەشەیان دەکرد کە وێنەکەی ئەو لەسەر باشوور و کۆیلایەتی تەواو ناڕاست و زیادەڕەوی تێدا کراوە. وەک وەڵامێک، چەندین ڕۆمانی "دژە-تۆم" نووسران کە هەوڵیان دەدا وێنەیەکی ئایدیالیستی و خێرخوازانە لەسەر کۆیلایەتی پێشکەش بکەن. ئەم کاردانەوە توندانە تەنها بوونە هۆی قووڵترکردنەوەی ئەو کەلێنە فیکری و ئەخلاقییەی کە باکوور و باشووری لەیەک جیا کردبووەوە. ئیتر گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن جێگەی خۆی دا بە تۆمەتبارکردن و ڕق و کینە.
بەستنەوەی ڕۆمانەکە بە مەیدانی جەنگەوە
"کۆخەکەی مام تۆم" بە تەنها هۆکاری جەنگی ناوخۆ نەبوو، بەڵام بێ گومان یەکێک بوو لە گرنگترین هۆکارە وروژێنەرەکان. ڕۆمانەکە دوو کاریگەریی سەرەکیی هەبوو کە ڕێگەی بۆ شەڕ خۆش کرد. یەکەم، زەمینەی سازان و ڕێککەوتنی سیاسیی لەناوبرد. بە پیشاندانی کۆیلایەتی وەک خراپەیەکی ڕەها، کتێبەکە وای کرد کە بۆ زۆرێک لە باکوورییەکان، هەر جۆرە سازانێک لەگەڵ باشووردا وەک سازانکردن لەگەڵ شەیتان بێت. دووەم، جەنگەکەی لە ململانێیەکی سیاسییەوە لەسەر مافی ویلایەتەکان یان ئابووری، گۆڕی بۆ شەڕێکی ئەخلاقی و ئایینی. سەربازانی یەکێتی کە دەچوونە مەیدانی جەنگ، زۆرجار سروودی "جهۆن براون"یان دەوتەوە و هەستیان دەکرد کە بۆ ئازادکردنی "مام تۆمەکان" و لەناوبردنی "سایمن لێگرییەکان" دەجەنگن. کاریگەریی کتێبەکە هێندە گەورە بوو کە دەوترێت کاتێک ئەبراهام لینکۆڵن چاوی بە ستۆ کەوتووە، بە گاڵتەوە پێی وتووە: "کەواتە تۆ ئەو ژنە بچکۆلەیەی کە ئەم جەنگە گەورەیەت هەڵگیرساند." ئەم قسەیە، چ ڕاست بێت یان ئەفسانە، بە جوانی ئەو ڕۆڵە گەورەیە کورت دەکاتەوە کە هاوچەرخەکانی ستۆ بۆ بەرهەمەکەی دادەنا.
دەرئەنجام
"کۆخەکەی مام تۆم" زیاترە لە تەنها ڕۆمانێک؛ بەڵگەیەکی مێژووییە لەسەر هێزی وشە بۆ گۆڕینی جیهان. هاریەت بیجەر ستۆ بە چیرۆکەکەی توانی ویژدانی نەتەوەیەک بوروژێنێت، دابەشبوونەکان قووڵتر بکاتەوە، و یارمەتیدەر بێت لە داڕشتنی گوتارێکی ئەخلاقی بۆ یەکێک لە خوێناویترین جەنگەکانی مێژووی مرۆڤایەتی. هەرچەندە ئەمڕۆ ڕەخنە لە هەندێک لایەنی ڕۆمانەکە و شێوازی وێناکردنی کارەکتەرە ڕەشپێستەکان دەگیرێت، بەڵام ناتوانرێت نکۆڵی لەوە بکرێت کە "کۆخەکەی مام تۆم" وەک دیاردەیەکی کولتووری، ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوەی لە مێژووی ئەمریکادا گێڕا و تا هەتایە وەک یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پشت جەنگی ناوخۆ لە یادەوەریدا دەمێنێتەوە.
سەرچاوەکان
26 بینین
