ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ڕێکخراوی نەتەوە و گەلانی بێ نوێنەرایەتی (بە عەرەبی: منظمة الأمم والشعوب غير الممثلة، بە ئینگلیزی: Unrepresented Nations and Peoples Organization-UNPO)، ڕێکخراوێکی جیهانی لایەنگری دیموکراسییە. مەبەست لێی ئەوەیە دەنگی نەتەوە و گەلانی بێ نوێنەرایەتی و پەراوێزخراو لە سەرانسەری جیهاندا ببیسترێت. لە ڕووی تەکنیکییەوە ڕێکخراوێکی ناحکومی نییە چونکە هەندێک لە ئەندامەکانی حکومەت یان دەزگای حکومین لە وڵاتانی دانپێدانەنراو. ئەندامەکانی لە گەلانی ڕەسەن و کەمینەکان و خاکە داگیرکراوەکان یان دانپێدانەنراوەکان پێکدێن. ڕێکخراوەکە ڕاهێنان بەم گروپانە دەکات لەسەر چۆنیەتی بەرگریکردن لە پاڵنەرەکانیان بە شێوەیەکی کاریگەر.
مێژووی دامەزراندنی
ڕێکخراوەکە لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا لەلایەن سەرکردەی ئەو بزووتنەوانەی کە لەژێر ستەمی کۆمۆنیستەکاندا دەژیان، وەک لینارت مال لە ئەنجومەنی ئیستۆنیا، ئێرکین ئەلپتکین لە تورکستانی ڕۆژهەڵات و لۆدی گایری لە تبتەوە، بە یاوەری مایکل ڤان ڤاڵت ڤان پراگ، بە هاوکاری ڕاوێژکاری یاسای نێودەوڵەتی لە دالای لاما دامەزرا. لە ساڵی ١٩٩١ ڕێکخراوی نەتەوە و گەلانی بێ نوێنەرایەتی لاهای لە هۆڵەندا وەک بارەگای خۆی هەڵبژارد، ئامانجی ئەوەی شارەکە ببێتە شارێکی نێودەوڵەتی ئاشتی و دادپەروەری و هەروەها میوانداری دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک دادگای نێودەوڵەتی و دادگای تاوانەکانی نێودەوڵەتی دەکرد. ڕێکخراوی نەتەوە و گەلانی نوێنەرایەتی نەکراو لە برۆکسل نووسینگەیەکی داکۆکی و نوێنەرایەتی لە جنێڤ و تۆڕێکی هاوکار و ڕاوێژکارانی هەیە کە بنکەکانیان لە سەرانسەری جیهانە.
ئامانجەکانی ڕێکخراوەکە
دیدگای ڕێکخراوی نەتەوە و گەلانی بێ نوێنەرایەتی دووپاتکردنەوەی دیموکراسی وەک مافێکی بنەڕەتی مرۆڤ، جێبەجێکردنی مافە مرۆیی و مەدەنی و سیاسییەکان لە سەرانسەری جیهان، ڕێزگرتن لە مافی هەمووان بۆ خۆبەڕێوەبەری و چارەنووسی و فیدرالیزمی گەورەتر. ڕێکخراوەکە هانی ڕێبازی ئاشتیانە دەدات بۆ گەڕان بەدوای چارەسەری ئاشتیانە بۆ ململانێکان و ستەمکاری. ڕێکخراوی نەتەوە و گەلانی بێ نوێنەرایەتی پشتیوانی ئەندامان دەکات لە دەستڕاگەیشتن بە مافە مرۆیی و کولتوورییەکانیان و پاراستنی ژینگەکانیان. ڕێکخراوەکە مەکۆیەک بۆ ئەندامان دابین دەکات بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ یەکتر و یارمەتیدانیان بۆ بەشداریکردن لە ئاستی نێودەوڵەتیدا.هەرچەندە ئەندامانی ڕێخکراوەکە ئامانجی جیاوازیان هەیە، بەڵام یەک شتی هاوبەشیان هەیە کە نوێنەرایەتی دیپلۆماسییان نییە (یان پێگەی نوێنەرایەتی دیپلۆماسییان نزمە، وەک چاودێر) لە دامەزراوە گەورە نێودەوڵەتییەکان، وەک نەتەوە یەکگرتووەکان.
لە ئەنجامدا توانای ئەوان بۆ ئەوەی پرسەکانیان ئەو لایەنە جیهانییانەی کە ئەرکیان پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانیان لەسەرە سنووردارە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە بە پێچەوانەی تێڕوانینی جەماوەرییەوە، مەرج نییە چارەنووسی خۆنووسین بە مانای جیابوونەوە، نەتەوەیەکی جیا، یان تەنانەت خۆبەڕێوەبردن بێت. بە سادەیی ئاماژەیە بۆ مافی هەموو گەلان کە ئازادانە دۆخی سیاسی خۆیان دیاری بکەن و ئازادانە بەدواداچوون بۆ گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووری خۆیان بکەن. مومارەسەکردنی ئەم مافە دەتوانێت دەرئەنجامی جۆراوجۆری لێبکەوێتەوە، لە سەربەخۆیی سیاسییەوە تا یەکگرتنی تەواو لەناو دەوڵەتی هەبوودا.
ئەندامێتی لە ڕێکخراوەکە
ئەندامێتی کراوە دەبێت بۆ هەر کۆمەڵە و نەتەوەیەک لە سەرانسەری جیهان کە بەژداربن لەو بنەمانەی کە لە پەیماننامەی ڕێکخراوەکەدا هاتووە کە بریتین لە:
١- مافی یەکسانی هەموو گەلان بۆ چارەی خۆنووسیی.
٢- پابەندبوون بە ستانداردە نێودەوڵەتییە پەسەندکراوەکانی مافی مرۆڤ.
٣- پابەندبوون بە بنەماکانی فرەیی دیموکراتیک و لێبوردەیی ڕەتکردنەوەی توندوتیژی و کۆنەپەرستی و ڕەتکردنەوەی تیرۆر و توندوتیژی وەک ئامرازی سیاسەت.
٤- پێشخستنی یەکسانی جێندەری.
٥- پاراستنی ژینگەی سروشتی.
هەرچەندە هەندێک لە ئەندامانی پێشووی وەک ئەرمینیا، تەیموری ڕۆژهەڵات، ئیستۆنیا، لاتڤیا، جۆرجیا و پالاو، سەربەخۆیی تەواویان بەدەستهێنا و پەیوەندییان بە نەتەوە یەکگرتووەکانەوە کرد، بەڵام لە ئێستادا ڕێکخراوەکە لە (٤٦) ئەندام پێکدێت، واتا هەر ئەندامێک سەربەخوی بەدەست بێنێت و ببێت بە ئەندامی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان ئەندامێتی لەم ڕێکخراوە نامێنێت.
پێکهاتەی ڕێخراوەکە
ئەنجوومەنی گشتی
ئەنجوومەنی کە لە شاندەکانی ئەندامانی UNPO پێکهاتووە، وەک دەزگای ڕاوێژکاری UNPO کاردەکات، هەژدە مانگ جارێک کۆدەبێتەوە و مەکۆیەک بۆ ئەندامان دابین دەکات بۆ هاوبەشکردنی ئەزموون و سەرکەوتن و پرسەکان و دووپاتکردنەوەی پابەندبوونەکانیان بە بنەماکانی پەیمانی UNPO کە هەر ئەندامێک دەبێت بەشداری تێدا بکات، هەروەها شوێنێکە بۆ ڕەچاوکردنی بابەتگەلی تایبەتی نیگەرانکەر و پەسەندکردنی بڕیارنامەی تایبەت بە ئەندام کە یارمەتیدەرە بۆ دانانی ستانداردەکانی پەیوەست بە مافەکانی گەلانی نوێنەرایەتی نەکراو.ئەنجوومەنی گشتی باس لە دەستکەوت و کەموکورتییەکانی ئەدای ڕێکخراوەکە دەکات لە دوای ئەنجوومەنی پێشووەوە و لەسەر ستراتیژی و پرسەکانی ئەندامێتی ڕێکدەکەون. جگە لەوەش، ئەنجوومەنی گشتی ئەندامانی سەرۆکایەتی و سەرۆکی ڕێکخراوەکە و دوو جێگری سەرۆک هەڵدەبژێرێت. هەروەها سکرتێری گشتی و گەنجینەی بۆ ماوەی سێ ساڵ هەڵدەبژێرێت.
سەرۆکایەتی ڕێکخراوە
سەرۆکایەتی UNPO لە هەشت ئەندام پێکهاتووە، جگە لە سەرۆکێک و دوو جێگری سەرۆک. سەرۆکایەتی کۆمار سەرپەرشتی جێبەجێکردنی سیاسەتی گشتی ڕێکخراوەکە دەکات لە ماوەی خولی خۆیدا، وەک لەلایەن ئەنجومەنەوە فەرمانی پێکراوە، و ئەرکی چاودێریکردنی پابەندبوونی ئەندامانی UNPO (ئێستا و ئایندەیی) بە پەیمانی UNPOی پێسپێردراوە. هەندێک لە ئەندامانی سەرۆکایەتی لە دەستەی کارگێڕی دامەزراوەکانی UNPO دادەنیشن، بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی کە کارەکانی دامەزراوەکان لەگەڵ ئامانجە یاساییەکانیان و ستراتیژی گشتیی خۆیاندا دەگونجێت.
دەستەی ڕاوێژکاری
دەستەی ڕاوێژکاری پێکهاتووە لە پسپۆڕان و ئەکادیمییە سەربەخۆکان کە بەناوبانگن بە زانیاری و ئەزموون و پابەندبوونیان بە بەهێزکردنی مافی مرۆڤی گەلانی بێ نوێنەرایەتی لە سەرانسەری جیهان، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە ڕێنماییکردنی ئاراستەی ستراتیژی UNPO و بەرزکردنەوەی کاریگەرییەکانی لەسەر پرسەکانی مافی مرۆڤی جیهانی. دەستەی ڕاوێژکاری پەیوەندییەکی بەردەوام و چالاکانە لەگەڵ ئەندامانی UNPO و سکرتاریەت دەپارێزێت، کە وەک سەرچاوەیەکی گرنگ و سیستەمێکی پشتیوانی بۆ ڕێکخراوەکە کاردەکات.
سکرتاریەت و دامەزراوەکانی UNPO
ئەندامانی UNPO ساڵانە بەشداری لە کۆبوونەوەکان دەکەن بۆ دروستکردن و بەڕێوەبردنی بناغەکان لە (ڕێکخراوی سودمەندی گشتی، رێکخراوێکی خێرخوازی ئەمریکی). ئەم دامەزراوەیانە بە شێوەیەکی سەربەخۆ کاردەکەن لە ئەندامانی UNPO، بە سەرپەرشتی دەستەی کارگێڕیەکانیان وبە ڕێنمایی پەیڕەوی ناوخۆیان. ئەم دامەزراوانە بۆ چەند مەبەستێ کار دەکەن:
- بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری سکرتێری بۆ کارکردنی کۆبوونەوەی گشتی UNPO و سەرۆکایەتی.
- یارمەتیدان لە بنیاتنانی تۆڕ بۆ کارکردن بۆ باشترکردنی ڕێزگرتن لە مافەکان گەلانی بێ نوێنەرایەتی لە سەرانسەری جیهان،لە ڕێگەی پەروەردە و هەڵمەتەکانەوە.
بەم شێوەیە جگە لە ئەرکەکانی سکرتێری دامەزراوەکان بەشێکیان کاردەکەن وەک دامەزراوەکانی بیرکردنەوە کە توێژینەوە لەسەر پێشکەشکردنی ڕێنمایی بۆ کەسانی بێ نوێنەرایەتی و ڕوونکردنەوەیان بۆ گەنجان و خەڵکی گشتی و بەشێکیش وەک داکۆکیکارانی مافەکان، بانگەشەی سیاسەت و باشترکردنی پراکتیک کە پێویستە لەناو بزووتنەوەکان بۆ گەلانی بێ نوێنەرایەتی لە ئاسەی ناوخۆی و ناوچەیی و دامەزراوەکانی حوکمڕانی نێودەوڵەتی بۆ بە تەواوی پاراستن و بەدیهێنانی مافەکانی گەلانی بێ نوێنەرایەتی.
