ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هۆکاری خەمۆکی لە ماوەی سوڕی مانگانەدا (بە ئینگلیزی: Causes of depression during the menstrual cycle، بە عەرەبی: أسباب الاكتئاب أثناء الدورة الشهرية) هەستکردن بە خەمۆکی پێش و لە کاتی سوڕی مانگانەدا شتێکی باوە. پسپۆڕان پێیان وایە ئەم گۆڕانکارییە هەستییانە لە ئەنجامی گۆڕانی ئاستی هۆرمۆنەکان ڕوودەدەن.
زۆربەی ئەو کەسانەی کە سوڕی مانگانەیان هەیە هەندێک نیشانەی کۆنیشانەی پێش سوڕی مانگانە PMS (premenstrual syndrome) یان هەیە، لەوانە نەبوونی میزاج و سەرئێشە. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک کەس لەوانەیە نیشانەی توندتریان هەبێت، وەک خەمۆکی و تووڕەیی. هەروەها هۆڕمۆنەکان دەتوانن وا لە خەڵک بکەن هەست بە بێزاری بکەن لە ماوەی سوڕی مانگانەیاندا.
نیشانە سەختەکانی PMS لەوانەیە ئاماژە بە حاڵەتێکی دیکە بکەن کە پێی دەوترێت ناتەواوی دڵەڕاوکێ و شێواوی پێش سوڕی مانگانە PMDD (premenstrual dysphoric disorder). هەروەها، نەخۆشییە دەروونییەکان لەوانەیە بە شێوەیەکی کاتی خراپتر بن لە ماوەی سوڕی مانگانەدا.
بۆچی هۆرمۆنەکان کاریگەری لەسەر دەروون دروست دەکەن؟
کەمی ئاستی سرۆتۆنین و دۆپامین دەبێتە هۆی دڵتەنگی و دڵەڕاوکێ. گۆڕانکاری هۆرمۆنی لە نیوەی دووەمی سوڕی مانگانەدایە، کە پێی دەوترێت قۆناغی زەردەتەن (قۆناغی لوتیال)، ئەمەش دەکرێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی میزاج و توڕەیی لە هەندێک کەسدا.
دوای هێلکەدانان، کە لە ناوەڕاستی سوڕدا ڕوودەدات، ئاستی هۆرمۆنەکانی ڕەگەزی مێینە ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن دەست بە دابەزین دەکەن. بەرزبوونەوە و کەمبوونەوەی ئاستی ئەم هۆڕمۆنانە دەتوانێت کاریگەری لەسەر مادە کیمیاییەکانی دەماخ هەبێت کە پێیان دەوترێت دەمارە گوێزەرەوەکان. نموونەی ئەم دەمارە گوێزەرەوانە سێرۆتۆنین و دۆپامینن، کە هەردووکیان ماددەی کیمیایین و کاریگەرییان لەسەر دەروون و خەو و هاندان هەیە. کەمی ڕێژەی سرۆتۆنین و دۆپامین دەبێتە هۆی:
- دڵتەنگی
- دڵەڕاوکێ
- هەستیاری و توڕەبوون
- کێشەی خەو
- زۆر ئارەزووکردنی خواردن
- هەموو ئەمانە نیشانە باوەکانی PMS و PMDDن.
کاتێک ئاستی ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن دووبارە دەست بە بەرزبوونەوە دەکات چەند ڕۆژێک دوای دەستپێکردنی سوڕی مانگانە، ئەم نیشانانە بەزۆری کەم دەبنەوە. سەرەڕای پەیوەندی نێوان دەمارە گوێزەرەوە و توخمە هۆرمۆنەکان هێشتا ڕوون نییە بۆچی هەندێک کەس نیشانەکانی PMS یان PMDD دروست دەکەن کاتێک ئەوانی تر دروستی ناکەن.
سەرچاوە باوەڕپێکراوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ئاستی پرۆجێسترۆن و ئیسترۆجین هاوشێوەن لە نێوان ئەو کەسانەی کە کۆنیشانەی پێش سوڕی مانگانەیان هەیە و ئەوانەی کە تووشی کۆنیشانەی پێش سوڕی مانگانە نابن. بۆیە پسپۆڕان پێیان وایە جیاوازی بۆماوەیی لەوانەیە وا لە هەندێک کەس بکات هەستیارتر بن لەوانی تر بۆ گۆڕانی ئاستی هۆرمۆنەکان و کاریگەری ئەم هۆڕمۆنانە لەسەر دەماخ.
تێکچوونی دەروونی پەیوەندیدار بە سوڕی مانگانە
PMS و PMDD دوو جۆرن لە نەخۆشییەکانی پەیوەندیدار بە سوڕی مانگانە. هەروەها لەوانەیە سوڕی مانگانە ببێتە هۆی خراپتربوونی دۆخی دەروونی بۆ ماوەیەکی کاتی.
کۆنیشانەی پێش سوڕی مانگانە
کۆنیشانەی پێش سوڕی مانگانە PMS دەبێتە هۆی هەردوو نیشانەی جەستەیی و سۆزداری. ئەم نیشانانە لەوانەیە لە هەر قۆناغێکدا دەست پێبکات لە نێوان کۆتایی هێلکەدانان و سەرەتای سوڕی مانگانە. پسپۆڕان مەزەندەی ئەوە دەکەن کە نزیکەی ٧٥٪ی ژنانی تەمەنی سوڕی مانگانە ئەزموونی جۆرێک لە PMS دەکەن. نیشانەکانی PMS لەوانەیە زۆر جیاواز بن. هەندێک کەس لەوانەیە نیشانەی زۆر سووکیان هەبێت، لە کاتێکدا ئەو نیشانانەی ئەوانی تر ئەزموونی دەکەن دەکرێت لاوازییان بکات.
PMS دەتوانێت ببێتە هۆی:
- ئێش و ئازار
- زیپکە
- دڵەڕاوکێ
- هەڵئاوسان و هەواکردنی ناو سک
- گریان
- نەرمبوونی مەمک
- گۆڕانکاری لە ئارەزووی خواردن
- قەبزی یان سکچوون
- خەمۆکی
- ماندوویەتی
- سەرئێشە
- تووڕەیی و هەستیاری
- نەبوونی تەرکیز
- کێشەی خەو
ناتەواوی دڵەڕاوکێ و شێواوی پێش سوڕی مانگانە
ناتەواوی دڵەڕاوکێ و شێواوی پێش سوڕی مانگانە PMDD جۆرێکی توندتری PMSە. ناتەواوی دڵەڕاوکێ و شێواوی پێش سوڕی مانگانە دەکرێت کاریگەری هەبێت لەسەر ٣ بۆ ٨٪ی ئەو ئافرەتانەی کە سوڕی مانگانەیان هەیە. نیشانەکان ئەوەندە توندن کە کاریگەرییان لەسەر چالاکییەکانی ڕۆژانەی کەسەکە هەیە و هەندێک جار کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی تردا هەیە.
نیشانەکانی PMDD بریتین لە:
- خەمۆکیی توند، دڵەڕاوکێ و توڕەیی
- هێرشی ترس
- جوڵەی دەروونی توند
- چەند جارێک گریان
- لەدەستدانی ئارەزوو و چالاکی و کەسانی دیکە
- بیرۆکەی خۆکوشتن یان هەوڵدان بۆ خۆکوشتن نیشانەیەکی شیاوی PMDDیە. بەپێی زانیارییەکانی کۆمەڵەی نێودەوڵەتی بۆ نەخۆشییەکانی پێش سوڕی مانگانە (IAPMD) ، نزیکەی ١٥٪ی ئەو ژنانەی کە PMDDیان هەیە هەوڵی خۆکوژی دەدەن لە ژیانیدا.
ڕێگریکردن لە خۆکوشتن
ئەگەر کەسێک دەناسیت کە مەترسی خۆئازاردانی ڕاستەوخۆی هەیە، یان خۆکوشتن، یان ئازاری کەسێکی تر. پرسیاری لێ بکە بە شێوازێکی توند ئایا دەتەوێت خۆکوژی بکەیت؟ هەروەها گوێی لێ بگرە بەبێ ئەوەی حوکم بدەیت. لەگەڵ کەسەکە بمێنەرەوە هەتا یارمەتی پیشەیی دێت. هەوڵبدە هەر چەکێک یان دەرمانێک یان شتێکی زیانبەخشی تر هەیە لایببەیت. ئەگەر کەسێک کە دەیناسیت بیر لە خۆکوشتن دەکاتەوە، هێڵی گەرمی خۆپاراستن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
هەروەها PMDD چەندین نیشانەی هەیە لەگەڵ PMS، لەوانە:
- ئێش و ئازار
- زیپکە
- هەڵئاوسان و هەوای ناو سک
- نەرمبووی مەمک
- قەبزی یان سکچوون
- ماندوویەتی و بێهێزی
- ئارەزووکردنی خواردن
- سەرئێشە
- نەبوونی تەرکیز
- کێشەی خەو
خراپتربوونی پێش ماوەی سوڕی مانگانە
گۆڕانکاری هۆرمۆنی پێش ماوەیەک دەتوانێت نیشانەکانی باری دەروونی خراپتر بکات. ئەم کاریگەرییە بە خراپتربوونی پێش ماوەی سوڕی مانگانە ناسراوە.
ئەو نەخۆشییانەی کە دەکرێت لەگەڵ PMS ڕووبدەن بریتین لە:
- نەخۆشی دوو جەمسەری
- خەمۆکی
- نەخۆشی خەمۆکیی بەردەوام (dysthymic disorder)
- شێواوی دڵەڕاوکێی گشتی
- شێواوی ترس
توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە خەمۆکی زیاترە لە نێوان ئەوانەی PMS یان هەیە بەراورد بەو کەسانەی کە ئەم نەخۆشییەیان نییە.
پێویستە چی بکرێت؟
ئەو کەسانەی تووشی خەمۆکی بوون لە ماوەی سوڕی مانگانەدا پێویستە لەگەڵ پزیشک قسە بکەن بۆ ئەوەی دڵنیابنەوە هۆکارەکەی چییە؟ چارەسەری جۆراوجۆر بەردەستە بۆ خەمۆکی، PMS و PMDD. چارەسەرەکان بریتین لە چارەسەری ماڵەوە و دەرمان. لەوانەیە بەسوود بێت بە شوێنکەوتنی نیشانەکان پێش و لە ماوەی سوڕی مانگانەدا بۆ یارمەتیدانی پزیشک لە پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە و دروستکردنی پلانی چارەسەر. خەڵک دەتوانن لیستێک لە هەستەکانیان و سوڕەکەیان بنووسن، یان دەتوانن ئەپلیکەیشنێکی شوێنکەوتنی سوڕی مانگانە بەکاربهێنن.
چارەسەرەکانی ماڵەوە
گۆڕانکاری خۆراک و شێوازی ژیان لەوانەیە یارمەتیدەر بێت لە حاڵەتەکانی PMS. لە حاڵەتە سەختەکاندا، یان بۆ چارەسەری PMDD، چارەسەرەکانی ماڵەوە بە تەنها جیاوازیەکی گەورە دروست ناکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، دەتوانن یارمەتیدەر بن کاتێک تاکەکان لەگەڵ چارەسەرەکانی تر تێکەڵیان دەکەن.
چارەسەرە شیاوەکان بریتین لە:
- خواردنی خۆراکی هاوسەنگ و سنووردارکردنی ڕێژەی شەکر و چەوری و خوێ و کاربۆهیدراتی پاڵاوتن و کحول.
- وەرزش کردن بە بەردەوامی.
- خەوتن بە پێی پێویست و هێشتنەوەی خشتەی خەوی ئاسایی.
- کەمکردنەوەی فشاری دەروونی بە لابردنی سەرچاوەکانی فشار لەو شوێنانەی کە دەکرێت ڕووبدات لەگەڵ ئەنجامدانی ڕاهێنانی یۆگا و ڕاهێنانی ئاگایی.
- تەواوکەرە خۆراکییەکانیش دەکرێت یارمەتیدەر بن. توێژینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە تەواوکەری کالسیۆم دەکرێت نیشانەکانی پەیوەندیدار بە PMS کەم بکاتەوە، لەوانە خەمۆکی، ماندووبوون و گۆڕانی حەزی خواردن.
زۆر گرنگە کە قسە لەگەڵ پزیشک بکەیت پێش بەکارهێنانی تەواوکەر بۆ چارەسەرکردنی PMS یان هەر حاڵەتێکی تر.
دەرمان
پزیشکێک لەوانەیە پێشنیاری بەکارهێنانی دەرمانی کۆنترۆڵی مناڵبوون بکات بۆ چارەسەرکردنی نیشانەکانی PMS. هەروەها هەندێک جار دەکرێت دەرمانی دژە خەمۆکی بنووسن. دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو لەوانەیە پێویستی بە تاقیکردنەوە هەبێت. هەڵبژاردنەکانی کۆنترۆڵی مناڵبوون حەب یان شاف دەگرێتەوە. ئەمانە لەوانەیە خەمۆکی و نیشانە جەستەیی و سۆزدارییەکانی تر کەم بکەنەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، دەرمانی کۆنترۆڵی مناڵبوون دەتوانێت خەمۆکی خراپتر بکات.
ڕێگرییەکانی دووبارە وەرگرتنەوەی سرۆتۆنینی دیاریکراو (SSRIs) یەکەم هێڵی چارەسەرە بۆ PMDD. خەڵک دەتوانن SSRIs وەربگرن بە درێژایی سوڕی مانگانەیان یان تەنها لە کاتی قۆناغی زەردەتەن. هەروەها دەکرێت ئەم دەرمانانە یارمەتیدەر بن بۆ حاڵەتە سەختەکانی PMS.
لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ٦٠ بۆ ٧٠٪ی ئەو ژنانەی کە PMDDیان هەیە وەڵامی SSRIs دەدەنەوە. ئەم ڕێژەی کاریگەرییە هاوشێوەی ئەو کەسانەیە کە خەمۆکییەکی گەورەیان هەیە. ئەگەر SSRIs کار ناکات، یان ئەگەر کاریگەری لاوەکی نەخوازراویان هەبێت، پزیشک دەتوانێت جۆرێکی دیکەی دژە خەمۆکی بنووسێت.
چی کاتێک سەردانی پزیشک بکرێت؟
ئەو کەسانەی کە بە بەردەوامی تووشی خەمۆکی دەبن پێش یان لە ماوەی سوڕی مانگانەدا دەتوانن قسە لەگەڵ پزیشک بکەن. چارەسەر بەردەستە بۆ ئەو کەسانەی کە PMS یان PMDD یان نەخۆشی دەروونی هاوبەشیان هەیە. ئەگەر کەسێک لە مەترسی ئازاردانی خود یان خۆکوشتنی جدیدا بوو، باشترە داوای یارمەتی بەپەلە بکات.
پوختە
ئەزموونکردنی دڵەڕاوکێی کەم، یان توڕەبوون لە ماوەی سوڕی مانگانەدا باوە. ئەم نیشانانە دەبێت چەند ڕۆژێک دوای دەستپێکردنی سوڕی مانگانە چارەسەر بکرێن و نەمێنن. لە حاڵەتە سووکەکاندا، شێوازی ژیان و گۆڕانی خۆراک لەوانەیە سوودبەخش بێت.
ئەگەر ئەم گۆڕانکارییە دەروونییانە بە شێوەیەکی بەردەوام ڕوو بدەن، بە درێژایی مانگ بەردەوام بن، یان کاریگەرییەکی بەرچاویان هەبێت لەسەر ژیان یان پەیوەندییەکانی کەسێک، باشترە سەردانی پزیشک بکرێت چونکە دەکرێت پێویستیان بە چارەسەری دیکە و جدی هەبێت.
