ئیمپراتۆر مێیجی

ناساندن

ئیمپراتۆر مێیجی (بە ئینگلیزی: Emperor Meiji، بە عەرەبی: الإمبراطور ميجي، بە ژاپۆنی: 明治天皇) کە بە مێیجی گەورەش ناودەبرێت، ١٢٢هەمین ئیمپراتۆری ژاپۆن بووە. لە ١٣ی شوباتی ١٨٦٧ تا مردنی حوکمڕانی کردووە، یەکەم پاشای ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن بووە و سەرۆکایەتی سەردەمی مێیجی کردووە. ئەو سەرکردەی نۆژەنکردنەوەی مێیجی بوو، کە بریتیبوو لە زنجیرەیەک گۆڕانکاری خێرا و شایەتحاڵی گۆڕینی ژاپۆن بوو لە دەوڵەتێکی گۆشەگیر و فیوداڵیەوە بۆ دەوڵەتێکی هێزی جیهانی پیشەسازی.

لە کاتی لەدایکبوونی ئیمپراتۆر مێیجی لە ساڵی ١٨٥٢، ژاپۆن وڵاتێکی فیۆداڵی پێش پیشەسازی بوو کە شۆگوناتی تۆکوگاوا و دایمیۆ دەسەڵاتیان بەسەریدا هەبوو، کە فەرمانڕەوایی ٢٧٠ دۆمەینی لامەرکەزی وڵاتەکەیان دەکرد. تا کاتی مردنی، ژاپۆن شۆڕشێکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی بەرفراوانی بەسەردا هاتبوو و وەک یەکێک لە زلهێزەکانی سەر شانۆی جیهانی دەرکەوت. ئەو ناسناوەی ئێستای مێیجی ئاماژەدانە بە سەردەمی مێیجی کە نزیکەی تەواوی سەردەمی دەسەڵاتەکەی گرتەوە، بەڵام ناوی تایبەتی خۆی موتسوهیتۆ بووە و یەکەم ئیمپراتۆر بوو کە لە ژێر سیستەمی ناوی ئیمپراتۆر و سیستم حوکمڕانی کرد، کە لە ژێر ئەو سیستەمەدا سەردەمێک دروست دەبوو تەنها بە مردن یان دەستلەکارکێشانەوەی ئیمپراتۆر کۆتایی دەهات، لە کاتێکدا پێشتر، سەردەمەکە دەیتوانی لە ناوەڕاستی حوکمڕانی دوای شتێکی بەرچاو بگۆڕێت، بە ڕووداوێک، یان کارەساتێک.

ژیان

شازادە موتسوهیتۆ لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٨٥٢ لە خانوویەکی بچووک لە موڵکی باپیرەی دایکی لە کۆتایی باکووری گۆشۆ لەدایکبووە. شازادە گەنجەکە لە سەردەمێکی گۆڕانکاری گەورە لە ژاپۆن لەدایک بووە. ئەم گۆڕانکارییە لە تەممووزی ساڵی ١٨٥٣دا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش دەرکەوت کاتێک کۆمۆدۆر ماتیۆ پێری و گەلەی دەریایی ئەمریکی بە کەشتی چوونە ناو بەندەری ئیدۆ. پێری هەوڵیدا ژاپۆن بەڕووی بازرگانی نێودەوڵەتیدا بکاتەوە و ژاپۆنییەکانی ئاگادارکردەوە لە دەرئەنجامە سەربازییەکان ئەگەر ڕازی نەبن. بۆ یەکەمجار لە ماوەی لانیکەم ٢٥٠ ساڵدا، شۆگونات هەنگاوێکی زۆر نائاسایی ڕاوێژکاری لەگەڵ دادگای ئیمپراتۆری نا بەهۆی ئەو قەیرانەی کە هاتنی پێری هێنایە ئاراوە.

بەرپرسانی ئیمپراتۆر کۆمێی ئامۆژگارییان کرد کە هەست دەکەن پێویستە ڕازی بن بە بازرگانیکردن لەگەڵ ئەمریکییەکان و داوایان کردووە پێشوەختە ئاگاداربکرێنەوە لە هەر هەنگاوێک کە لە کاتی گەڕانەوەی پێریدا بنرێت. حکوومەتی ژاپۆن بڕیاریدا کە سەربازییەکەی ئەوان هاوتای سەربازی ئەمریکا نییە و بەم شێوەیە ڕێگەی بە بازرگانی دا و ملکەچی ئەو شتە بوو کە ناوی لێنا "پەیماننامە نایەکسانەکان". "پەیماننامە نایەکسانەکان" بە واتای وازهێنان بوو لە دەسەڵاتی باج و مافی دادگاییکردنی بیانییەکان لە دادگاکانی خۆیدا. لە ١٦ی ئابی ١٨٦٠، ساچینۆمیا وەک شازادەی خوێن و میراتگری تەخت ناسێندرا و بە فەرمی لەلایەن هاوسەرەکەی باوکییەوە بەخێوکرا. دواتر لەو ساڵەدا لە ١١ی تشرینی دووەمدا وەک شازادەی جێنشین ڕاگەیەندرا و ناوێکی گەورەساڵانی پێدرا بە ناوی موتسوهیتۆ. شازادە لە تەمەنی حەوت ساڵییەوە دەستی بە خوێندن کردووە.

دەسەڵات

تا سەرەتای ساڵانی ١٨٦٠، شۆگونات لە ژێر چەندین هەڕەشەدا بوو. نوێنەرانی زلهێزە بیانییەکان هەوڵیان دا کاریگەریی خۆیان لە ژاپۆن زیاد بکەن. زۆرێک لە دایمیۆکان تادەهات ناڕازی بوون لە مامەڵەکردنی باکوفو لەگەڵ کاروباری دەرەوە. ژمارەیەکی زۆر لە گەنجانی سامورای کە بە شیشی یان "پیاوی ئامانجی بەرز" ناسراون، دەستیان کرد بە کۆبوونەوە و قسەکردن دژی شۆگونات. شیشیەکان ڕێزیان لە ئیمپراتۆر کۆمێی دەگرت و لایەنگری توندوتیژی ڕاستەوخۆیان دەکرد بۆ چارەسەرکردنی دەردە کۆمەڵایەتییەکان. لە کاتێکدا سەرەتا ئارەزووی مردن یان دەرکردنی هەموو بیانییەکانیان دەکرد، دواتر شیشیەکان دەستیان دەکرد بە داکۆکیکردن لە مۆدێرنیزاسیۆنی وڵات. باکوفو چەندین ڕێوشوێنی بۆ ڕازیکردنی گرووپە جیاوازەکان دەرکرد.

کیۆتۆ ناوەندێکی سەرەکی بوو بۆ شیشی و شیشی کاریگەری لەسەر ئیمپراتۆر کۆمێی هەبوو. لە ساڵی ١٨٦٣ شیشی ئیمپراتۆری ڕازی کرد کە "فەرمانی دەرکردنی بەربەرەکان" دەربکات. فەرمانەکە شۆگوناتی خستە دۆخێکی سەختەوە بەو پێیەی هیچ نیازێکیان نەبووە فەرمانەکە جێبەجێ بکەن چونکە ئەو دەسەڵاتی جێبەجێکردنی نەبووە. چەندین هێرش کرایە سەر بیانییەکان و کەشتییەکانیان و هێزە بیانییەکان تۆڵەیان کردەوە. هێزەکانی باکوفو توانیان زۆربەی شیشیەکان لە کیۆتۆ دەربکەن و هەوڵێکی گەڕانەوەیان لەلایەن ئەوانەوە لە ساڵی ١٨٦٤ دوورخرایەوە.

سەرەڕای ئەوەش نائارامی لە سەرانسەری ژاپۆن بەردەوام بوو. لە ساڵی ١٨٦٦، شوگونێکی نوێ بە ناوی تۆکوگاوا یۆشینۆبو دەستبەکاربوو. تۆکوگاوا یۆشینۆبو چاکسازیخوازێک بوو کە ئارەزووی گۆڕینی ژاپۆن بوو بۆ دەوڵەتێکی شێوازی ڕۆژاوایی. یۆشینۆبو کۆتا شوگون بوو. لە ناوەڕاستی ساڵی ١٨٦٦ سوپای باکوفو بۆ سزادانی یاخیبووان لە باشووری ژاپۆن بەڕێکەوت بەڵام سوپا شکستی هێنا. ئیمپراتۆر کۆمێی لە تەمەنی ٣٦ ساڵیدا بە سەختی نەخۆش کەوت و لە ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٨٦٧ کۆچی دوایی کرد.

لە ڕێوڕەسمێکی کورتدا لە کیۆتۆ، شازادەی جێنشین بە فەرمی لە ٣ی شوباتی ١٨٦٧دا سەرکەوتە سەر تەختی پاشایەتی. بەڵام بەهۆی ئەوەی ئیمپراتۆری نوێ خۆی سەرقاڵی سیاسەت نەدەکرد و سەرقاڵی بابەتی کلاسیک بوو، شوگون یۆشینۆبو، خەباتی کرد بۆ پاراستنی دەسەڵات. شیشی و یاخیبووانی دیکە بەردەوام بوون لە داڕشتنی دیدگای خۆیان بۆ ژاپۆنی نوێ و هەرچەندە ڕێزیان لە ئیمپراتۆر دەگرت، بەڵام بیریان لەوە نەدەکردەوە کە ئیمپراتۆر بەشێکی کارا لە پرۆسەی سیاسیدا بگێڕێت. ململانێی سیاسی لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٨٦٧ گەیشتە لوتکە، ڕێککەوتنێک کرا کە بەهۆیەوە یۆشینۆبو نازناوی خۆی و بەشێک لە دەسەڵاتەکەی بپارێزێت، بەڵام دەسەڵاتی یاسادانان دەدرا بە دەسەڵاتێکی یاسادانانی دوو کورسی لەسەر بنەمای مۆدێلی بەریتانیا. ڕێککەوتنەکە شکستی هێنا و لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٨٦٧ یۆشینۆبو بە فەرمی دەستلەکارکێشانەوەی خۆی پێشکەش بە ئیمپراتۆر کرد و دوای دە ڕۆژ بە فەرمی دەستی لەکارکێشایەوە. مانگی دواتر، یاخیبووان ڕێپێوانیان کرد بۆ سەر کیۆتۆ و کۆنترۆڵی کۆشکی ئیمپراتۆرییان کرد.

موتسوهیتۆ

لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٨٦٨ سەردەم لە کییۆوە گۆڕدرا بۆ مێیجی، یان حوکمڕانی ڕۆشنگەر. لە ململانێیەکدا کە بە جەنگی بۆشین ناسرا، شوێنکەوتوانی یۆشینۆبو بۆ ماوەیەکی کورت بەرەنگاری یەک بوونەوە و دواجار لە کۆتایی ساڵی ١٨٦٩دا باکوفو شکستیان هێنا. سەرەڕای دەرکردنی باکوفو، هیچ حکوومەتێکی ناوەندی کاریگەر لەلایەن یاخیبووانەوە دانەنرابوو. لە ٢٣ی ئازاردا بۆ یەکەمجار ڕێگە بە نێردە بیانییەکان درا سەردانی کیۆتۆ بکەن و پەیوەندی فەرمی بە ئیمپراتۆرەوە بکەن. لە ٧ی نیسانی ١٨٦٨، سوێندی یاسایی پێشکەش بە ئیمپراتۆر کرا، کە بەیاننامەیەکی پێنج خاڵییە سەبارەت بە سروشتی حکوومەتی نوێ. بەیاننامەکە بۆ بەدەستهێنانی ئەو کەسانە بوو کە هێشتا پابەند نەبوون بە دەسەڵاتی نوێیەوە.

ئەم بەڵگەنامەیە کە ئیمپراتۆر ئەوکات بە فەرمی بەرەوپێشی دەبرد، فیۆدالیزمی هەڵوەشاندەوە و حکوومەتێکی دیموکراسی مۆدێرنی بۆ ژاپۆن ڕاگەیاند. لە ١٩ی ئەیلوولی ١٨٦٨ ئیمپراتۆر ڕایگەیاند کە ناوی شاری ئیدۆ دەگۆڕدرێت بۆ تۆکیۆ، بە واتای "پایتەختی ڕۆژهەڵات". لە ١٥ی تشرینی یەکەم لە کیۆتۆ بە فەرمی تاجی سەری دانرا. کەمێک پێش تاجە گوڵینە، ڕایگەیاند کە سەردەمی نوێ، یان مێیجی یان "حوکمڕانی ڕۆشنگەر" دەست پێدەکات. تا ساڵی ١٨٨٩ بڕیاری کۆتایی درا بۆ گواستنەوەی پایتەخت بۆ تۆکیۆ. کاتێک لە تۆکیۆ بوو، ئیمپراتۆر بۆ یەکەمجار سواری کەشتییەکی دەریایی ژاپۆنی بوو، ڕۆژی دواتر ڕێنماییەکانی بۆ لێکۆڵینەوەکان دا بۆ ئەوەی بزانن چۆن هێزی دەریایی ژاپۆن بەهێز بکرێت.

چاکسازیی سیاسی

سەرکردە نوێیەکانی ژاپۆن هەوڵیان دا چاکسازی لە سیستەمی پەچەی دۆمەینەکاندا بکەن کە لەلایەن دایمیۆسەکانەوە بەڕێوەدەبرێن. لە ساڵی ١٨٦٩دا چەندین کەس لە دایمیۆکان کە پشتگیریان لە شۆڕش کردبوو، موڵک و ماڵی خۆیان بەخشی بە ئیمپراتۆر و دووبارە وەک پارێزگار دەستنیشانکرانەوە، بە مووچەیەکی بەرچاو. تا ساڵی دواتر هەموو دایمیۆکانی تریش هەمان کاریان کرد. لە ساڵی ١٨٧١، لەگەڵ ڕێکخستنی ژاپۆن بۆ ٧٢ پارێزگا، ئیمپراتۆر ڕایگەیاند کە دۆمەینەکان بە تەواوی هەڵوەشاونەتەوە. دایمیۆکان بە مووچەی ساڵانە قەرەبوو دەکرانەوە کە یەکسان بوو بە لەسەدا دەی داهاتی پێشوویان، بەڵام پێویست بوو بچنە پایتەختی نوێ تۆکیۆ و زۆربەشیان لە سیاسەت خانەنشین بوون.

کارگێڕیی نوێ وردە وردە زۆربەی ئیمتیازاتی ساموراییەکانی هەڵوەشاندەوە، لەوانەش مافی وەرگرتنی یارمەتی لە حکوومەت. بەڵام بە پێچەوانەی دایمیۆکان، زۆرێک لە ساموراییەکان لە ڕووی داراییەوە بەدەست ئەم گۆڕانکارییەوە دەیانناڵاند چونکە قەرەبوویان نەبوو. زۆربەی جیاوازییە چینایەتییەکانی دیکە هەڵوەشێنرانەوە. جیاکاری یاسایی لە دژی بوراکومین کۆتایی هات. دەستووری ساڵی ١٨٨٩ پەرلەمانێکی نوێی دروستکرد، هەرچەندە دەسەڵاتی ڕاستەقینەی نەبوو. دەسەڵات لە تۆکوگاواوە ڕۆیشتبووە دەستی ئەو دایمیۆ و سامورایانەی تر کە سەرکردایەتی نۆژەنکردنەوەیان کردبوو. بەم شێوەیە ژاپۆن لەلایەن گرووپێکەوە بەناوی جێنرۆوە کۆنترۆڵکرا، ئۆلیگارشییەک بوو کە بەهێزترین پیاوەکانی کایەی سەربازی و سیاسی و ئابووری لەخۆگرتبوو. ئیمپراتۆر تەمەنی درێژی سیاسی زیاتری لە چاو پاشای پێشووی خۆی نیشان دا.

ژاپۆنییەکان شانازی بە نۆژەنکردنەوەی مێیجی دەکەن، چونکە پیشەسازیکردن ڕێگەی بە ژاپۆن دا ببێتە هێزێکی سەرەکی لە زەریای هێمن و یاریزانێکی سەرەکی جیهان. بەڵام ڕۆڵی ئیمپراتۆر مێیجی لە نۆژەنکردنەوەدا، هەروەها بڕی دەسەڵات و کاریگەری کەسی کە لە سەردەمی دەسەڵاتیدا هەیبوو، هێشتا جێگەی مشتومڕە، چونکە هیچ یاداشتنامەیەکی نەهێشتەوە و هیچ نامەیەکی نەنووسیوە و وێنەکانیشی زۆر کەمن. بەهۆی نەبوونی سەرچاوەی جێی متمانەی ئەو سەردەمە، نهێنییەکانی دەوروبەری کەسایەتی و ڕۆڵی ئیمپراتۆر مێیجی لە نۆژەنکردنەوەدا، وەک بابەتی ناکۆکی مێژوویی ماونەتەوە. جەیمس سی.باکستەر دەڵێت ئیمپراتۆر کەسێکی فیگەر بووە و دەسەڵاتی ڕاستەقینەی نەبووە و بە دەگمەن دەستوەردانی لەو شتانەدا کردووە کە پێشتر لەلایەن ئۆلیگارشی مێیجییەوە ڕێککەوتن لەسەر کراوە. بە پێچەوانەوە، هێربێرت بیکس، مێیجی وەک خۆسەپێنێکی بەهێز ناو دەبات. ڕ.ستار، مێیجی وەک کەسێکی زۆر تاکگەرایی و ڕاشکاوانە تایبەتمەند دەکات کە بوکەڵە نەبووە بۆ هیچ گرووپێک لە حکوومەتەکەیدا و هەرچەندە پێشکەوتنخواز بووە، بەڵام 'لیبراڵ' یان 'دیموکراسی' نەبووە.

ژیان و مردنی باڵا

ئیمپراتۆر مێیجی کە تووشی نەخۆشی شەکرە و هەوکردنی گورچیلە و هەوکردنی گەدە و ڕیخۆڵە بوو، بەهۆی یوریمیا کۆچی دوایی کرد. هەرچەندە لە ڕاگەیاندنی فەرمیدا هاتووە کە لە کاتژمێر ١٢ی شەوی ٣٠ی تەممووزی ١٩١٢ کۆچی دوایی کردووە، بەڵام مردنی ڕاستەقینە لە کاتژمێر ٢٢:٤٠ی ٢٩ی تەممووز بووە. دوای ئەو کوڕە گەورەکەی ئیمپراتۆر تایشۆ جێگەی گرتەوە.

سەرچاوەکان

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Emperor_Meiji